Азияны бла Кавказны бирге байлагъан назмучу

Къудайланы Хасанны жашы Маштай 1927 жылда 18  майда Тёбен Чегемде туугъанды. Жети классны бошагъанлай, Нальчикде педучилищеге киргенди. Ол устаз болургъа сюе эди, алай ол мурат этгенча болмагъанды, къадар башха тюрлю къыйгъанды аны жашау жолун. Къыргъызстаннга ол сабий жашлай тюшгенди, кёп жылланы ичинде Суусамыр жайлыкълада Кант районну «Заветы Ленина» атлы колхозуну къойчусу болуп ишлегенди.

Алай бла аны биринчи назмулары туугъан эли Чегемден узакъда жазылгъандыла. Окъуучу да поэтни юсюнден биринчи анда, Къыргъызстанда, билгенди – аны назмулары «Совет Къыргъызстан», «Ленинчи байракъ», Къыргъыз комсомолчу», «Ленинчи жол» газетледе, «Къыргъызстан адабияты» журналда басмаланнганда.

Биринчи китабы «Арноо», ызы бла «Жайлоодо», «Тоо гюлдёрю»   Фрунзеде (Бишкек) чыкъгъандыла. 1965 жылда Маштайны СССР-ни жазыучула союзуна алгъандыла. 1966 жылда уа орус тилде «Раздумья чабана» деген китабы кёргенди дунияны.

Къыргъыз окъуучула таулу жашны фахмусуна уллу багъа бергендиле. Аны бла бир элде жашагъан акын Осмонкул Болебалаев Маштайны эки тюрлю хунерин да – назмучу эм къойчу – бирча махтагъанды. Аны юсюнден Къыргъызда дагъыда кёпле айтхандыла жылы сёзлерин. Ол санда Калканбай Ашимбаев, Байдыла Сарногоев, Совет Урмабетов, Камчи Джуносов, Жалил Садыков, Кубаныч Акаев эм башхала. Дуниягъа белгили Чингиз Айтматов а Маштайны къарындашына санагъанды, аны поэзиясын ёчюлмезлик от бла тенглешдиргенди. «Маштай, Кавказда туугъан эсе да, жюреги, ниети, фахмусу, къудурети бла да бизникиди!» – дегенди ол.

Назмучу да къыйын заманлада халкъына гыржын тапдыргъан къыргъызлылагъа, аланы туугъан жерлерине ыразылыкъ сёзюн кёп кере айтханды. «Къыргъыз жерим – ёз жерим» (1969ж.) деген китабы анга шагъатды. Ол къыргъыз халкъны ёз тилинде назму жазгъан, жомакъ айтхан, жыр жырлагъан шуёхлары эди.

Аны «Акъ Ала-тоо», орус тилде «Стихи разных лет» , деген назму жыйымдыкълары да аны юсюнден айтадыла. «Къапчагъай» деген китабы да, шуёхлукъну белгисича, ол Ата журтуна къайтхандан сора, 1987 жылда Фрунзеде басмаланнганды. Анда жашагъанланы, анда туугъанланы атларындан, бизден эсли болуп, къыргъыз халкъгъа ариу сёзюн айтхан Маштай, айхай да, фахмулу болуп къалмай, адамлыкъ даражаны бийик тутхан инсан эди.

Къудайланы Маштай Ата журтуна 1977 жылда къайтханды. Мында Маштай ана тилибизде бир къауум китап чыгъаргъанды: «Туугъан элим», «Тауланы кюзгюсю», «Ёмюрле жолу» (1986). Аны «Чегем ауузунда»   атлы ахыр китабы орус тилде ол  дуниядан кетгенден сора басмаланнганды.

Маштай назмуларында таулагъа, желге, суху баргъан черекге да жан салып, ала бла ана тилинде сёлешеди. «Таулагъа» деген назмуну суратлау магъанасы бир да болмагъанча жарыкъды, теренди. Мында инсан бла табийгъатны бирлиги энчи эпытетле бла, метафорала бла жасалып, кёргюзтюлюнеди. Назмуну ёзеги Ата журтха тансыкълыкъдан, аны бла тюбешиуню къууанчындан къуралады. Бу назму Маштайны чыгъармачылыгъыны бек жарыкъ бетиди, адабият жолунда бек уллу хорламы. Къарачайлы Семенланы Смайыл Минги тауну юсюнден айтханча, аны суратлагъанча, аллай усталыкъ кёрюнеди мында. 

Къышы, жайы нарат, назы кёгерип,

Шындык ёсюп, бир бирине чёргелип,

Аяз урса, баш уралла, ийилип,

Къаймишелле, тюрлю-тюрлю кийинип.

Жюрегинден гара, бюркюп, тёгюле,

Шаудан суугъа, къулакъ суугъа бёлюне,

Аналары, кюмюш чыран кебинде,

Дарий къапдан чыкъмай, жатад ёмюрге…

Бу китапда эсде къалгъан назмула кёпдюле. «Къойчу бла туманчыкъ» деген назму ушакъ халда жазылгъанды. Келип, киришге къоннган туман хурттакчыкъ къойчу бла сёлешеди.

– Къоншу болуп тохтагъанма,

Жюрегим сюе.

Экибизден къайсыбызбыз

Бу жерге ие? – деп сорады туманчыкъ. Къойчу уа, анга жууап эте, кёп тюрлю юлгюле келтиреди. Ма, сёз ючюн, чабакъ бла кеме – аладан къайсы ие болургъа боллукъду тенгизге? Туман келип, тауну басады, алай ол ие болалмайды таугъа: 

Туман кетип, тау къалад

Ёмюрлюк къарда.

Таугъа киши ие тюйюлд,

Таулула барда…

Къуш бла къойчу къонакъбайыдыла бери келгенни, алай эсе уа, ала иелеридиле бу жерни.

Маштайны лирика жигитлери кёпдюле. Ма, сёз ючюн, эски чурукълагъа къарай, ала, жамалсала, энтта да бир затха жарарла деп,  жашау къыйынлыкъланы юслеринден оюм эте, къалкъыйды. Тюшюнде уа узун сабанда къуралгъан асмакъланы кёреди. Уянып, дуния жарыкълыгъына къууанады. Жашлыгъы къазауатда ётген къартны жашау суу талыштакга ушатханды.

Маштайны башха жигити туркменли къызды. Лирика жигит, аны не бек сюйсе да:

Жаным, айтханымы жукъгъа санасанг,

Жеринги кюнюча кюн жокъ, къарасанг.

Кесим сынагъанма кеси башымдан, –

Душманым ажашсын туугъан ташындан… – дейди. Къайда эсе да тилсиз жашагъандан, кесини туугъан элинде къалып, ана тилинде сёлешген кёп да игиди деп ангылатады ол. Маштайны «Ёлюм» деген назмусу энчиди. Аны лирика жигити, дуниялыкъны тюз болмагъанына жарсый, кесини ажымлы къадары башха адамлада къайтарыллыгъын айтады. Бу назмуда философия магъана женгеди. 

Тюшдю манга жан берирге,

Ахлум жокъ къарап кёрюрге.

Ёлюгюм киши жеринде,

Ёлдюм, юйюме термиле…

Атым, жюгенин да сюйрей,

Тюзде къалды, иесизлей.

Анга да бир адам тюбер,

Тизгинин тартар да, минер.

 «Жаяуем да, атлы болдум,

Аламат болду, – дер, – жолум…»

Лирика жигит алай сагъыш этеди: ол адам, элтип, ол атны мени ёксюз сабийлериме берсе, нечик аламат боллукъ эди деп. Алай болмаса уа, дейди поэт, ол адамгъа да ёлюм келмей къалмаз, аны атына да бирле минерле. Адамлыкъ изленнген жерле кёпдюле. Жашауну мурдору, тутуругъу адамла бир бирлерин сюйгенлеринде, бир бирлерине игилик этгенлеринде, ахшылыкъ тилегенлериндеди.

Поэтни «Мен сюймеген» деген назмусу Владимир Высоцкийни аллай атлы жырын эсге тюшюреди: 

Дуниясы тынч жашап баргъан,

Бир къыйынлыкъ сынамагъан, –

Жокъду сюймегеним андан,

Хапары болмаз замандан.

Ёрню – ёр, ёзенни – ёзен

Деп арталлыда сезмеген.

Кёз жаш чыкъмагъан кёзюнден,

Ташла жарылгъан сёзюнден…

Аллай адамны сюймейди Маштай – шуёхлукъну, тенгликни бийик тутхан адам. Ол поэзиясында басханчы Сюлеменнге, Беппайланы Къозугъа, ана къарындашы Исмайылгъа, къоншуларына, къыргъызлы шуёхларына ыразылыгъын билдиреди. Аны поэзиясы ата журтуна улан сюймекликни, тансыкълыкъны, бир бирни жокълауну, бир бирге эс тапдырыргъа, онг этерге итиниуню юлгюсюдю.

Къудайланы Маштай, ёз жашауунда 50 мингден аслам къой ёсдюрген киши, жеринде атын махтау бла айтдырып, урунуу жолунда Ленинни орденине тийишли болгъан таулу, кесини ариу, жарыкъ назмулары бла къоюп кетген дуниясын дайым къууандыргъанлай турады. Ол 1988 жылда 14 октябрьде алышханды дуниясын. Алай а энтта да айлана болур Чегем ауузунда Шешгада, Къапчагъайда, Лыкъарги тарда, Темирчи къолда, бирде аугъан терекге жарсый, аны зыгытлары жангыртырла деп таукел эте, бирде, сабийлигин эсгере, къалпагъына дугъумла жыя, деп келеди кёлюме.