КЕСИ ЗАМАНЫНЫ АХШЫ АДАМЫ

Уруш аллында Нальчикде «Насыплы тёлю» деп назму жыйымдыкъ чыкъгъан эди. Анда Максимни – Гыттыуланы Исмаилны жашы Магометни чыгъармалары да бар эдиле. Максим атын бек эртте айтдырып башлагъанды. Ол Кёнделенде 1916 жылда туугъанды. Анда ёсгенди. Урунуу жолун школда пионервожатый болуп башлагъанды.

Журналист ишлерин алгъа «Къызыл Элбрус» атлы район газетде басмалапь тургъанды. Артда уа «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде ишлегенди. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде политкомиссарланы курсларын ётгенди. Уруш къазауатлада бир ненча кере жаралы болгъанды. Аны ётгюрлюгю ючюн Совет Союзну Жигитине да кёргюзтгендиле. Алай а ол ат, кёплегеча, анга да берилмегенди. Этген жигитлиги ючюн Ата журт урушну II-чи даражалы ордени бла дагъыда иги кесек майдал бла саугъаланнганды.    

Урушдан ахлуларына къагъытларын Максим назму бла жазгъанды. Чыгъармачылыкъ иш бла уа толу хорламдан сора кюрешип башлагъанды. Урушдан сора Максим бир кесек заманны Фрунзеде чыкъгъан «Большевистское знамя» газетде ишлегенди. Ызы бла аны ишлерге Таджикистанда чыкъгъан «Ленинабадская правда» газетге кёчюргендиле. ОЛ анда, Таджикистанда, Университетни филология факультетин бошагъанды. Сюргюнден къайтып келгенде, Максим малкъар газетни баш редактору Кациланы Хабуни экинчиси болгъанды. Аны биргесине ишлегенлени, аны таныгъанланы айтыуларына кёре, ол бек билимли, къаты ишлеген журналист эди.

Хабуну тёгерегине жыйылгъан адамла чынтты да ишлерин билген, анга таза жюрекден берилген адамла  болгъандыла. Сёзсюз, Гыттыуланы Максим аламат публицист эди, тилни бек иги билгенди. Орус тилни да алай. Максимни жетишимлери эсленип, аны бир къауум замандан партияны обкомуну пропаганда эм агитация бёлюмюню башчысыны экинчисине ызы бла уа таматасыны къуллугъуна салгъандыла. 1964 жылда уа КъМР-ни Баш Советини Президиумуну председателине айыргъандыла.  Къыралына, халкъына керти къуллукъ этип, Максим кёп саугъалагъа тийишли болгъанды. Аланы санында Октябрь революцияны, Урунууну Къызыл Байрагъыны, Халкъла аралы шуёхлукъну орденлери да болгъандыла.

Максим кесини чыгъармачылыкъ ишин саясат назмула бла башлагъанды. Ол заманда чакъырыу халда жазгъан тёре болуп, малкъар поэтлени назмулары да жангы жашаугъа аталгъан лозунглагъа ушагъандыла. Максим бир назмусуна «Мен совет адамма» деп атагъан эди. Назмуну аты окъуна айтып турады ол не затны юсюнден жазгъанын – ол совет адамгъа революция келтирген азатлыкъны махтайды, ол берген онгланы санайды.

Ленинни ниети, аны дуниягъа келтирген жангылыгъы, ишини юйретиу магъанасы тарыхыбызны энчи бетиди. Аны тюзлюк излеген ниети бирикдирип, унукъдурулгъан халкъ билимге, илмугъа жол ачхан эди. Лениннге атап, таулула жыр эте эдиле, анда айтханларыча, Лениннге алгъыш эте, сабан сюре эдиле, аны атын айтханлай, къарангы кече жарыкъ бола эди. Сора таулу Лениннге, аны ниетине, аны партиясына махтау салмай къалай къаллыкъ эди?!   

Максимни «Тюбешиуле» деген биринчи энчи назму китабы 1961 жылда чыкъгъанды. Ызы бла «Ачыкъ жюрекле» (1963 ж., повесть),  «Космонавтла» (1964 ж., сабий назмула бла поэмала), «Жюрекле бла алтын къолла» (1965 ж. очеркле эм хапарла) эм башха китаплары басмаланнгандыла. Бу чыгъармалада жазыучу совет жашаугъа тийишли керти адамны сыфатын береди, аны махтайды, этген хорламларын санайды. Революция берген игиликле, ол келтирген жангылыкъла таулу адамны жашауун къалай тюрлендиргенлерин ачыкъ этеди.

Гыттыуланы Максимни «Назир» деген поэмасы, энчи китап болуп, басмадан 1966 жылда чыкъгъанды. Ол ана тилибизде назму бла жазылгъан биринчи романды. Чыгъарманы сюжет ызы 30-чу жыллада таулу элде башланады. Аны жигитлери Мариям, Назир, Самат, жарлы Исхакъ, кулак Аммак, Аслан, къарт Теммот, революционер Андрей, къара танымагъан Фаризат, Къасболат, Юсюп эм башхаладыла. Мариямны бла Назирни сюймекликлери жарытхан жашауда революцияны ызы бла баргъанла, кулакла да бардыла. Максимни лирика жигити Назир, аны сюйген къызы Мариям да тюз ниетли сыфатладыла. Баям, ол жыллада жангы жашауну аллай адамла къурагъандыла. Бу жаш адамла, кёп чырмыкъладан ётюп, Уллу Ата журт уруш бошалгъандан сора насыплы жашау этип башлайдыла. «Мында жашау кертичилик жартыды», –  дерикле да болурла, таулу халкъны тарыхында бек бушуулу затла суратланмай къалгъанын эсге ала. Алай,  биринчиден, бу чыгъарма суратлау чыгъарма болгъанын эсге алыргъа керекди. Жазыучуну жашауда болгъан затдан бир жанына кетерге эркинлиги барды. Кёп чыгъармалада алай болады. Жашау кертилиги тюз кёргюзтюлмегенди, ол а социалист реализмге келишмейди деген оюмла бу чыгъармагъа уллу эс бурдурмагъандыла. 60-чы жыллада бушуулу сюргюнню юсюнден ачыкъ айтыргъа эркинлик болмагъаны поэмагъа да чек салгъан эди. Болсада аны хар бир кесегинде тау табийгъат, малкъар адетле, тёреле – малкъар халкъны энчилигин кёргюзтген ышанла  уллу сюймеклик бла суратланадыла.

Акъсылдым булут тау башын

Къояды акъырын ачып,

Жугъутур сюрюу тёбеден

Киреди ыраннга, къачып…

Быллай суратла поэманы хар бир кесегини аллында да бардыла.

Малкъар элде баргъан тойну суратлай, поэт былай айтады:

Тюз тепсеуню кезиу тепсеп,

Кёчедиле Асланбийге…

Бирси отоуда жыйылып,

Лахор этедиле къартла,

Кенгешге келген сунарса

Узакъ ёмюрдеги нартла…

Кюлкюню, оюнну жерин

Алады сыбызгъы согъуу…

Поэманы аламат бетлеринден бири – чалгъычыла эришиуюдю.

Бичен чалыу – жыр тизгенчад,

Шагъатды анга жамауат!

Чыкъ къурумагъан биченлик,

Къалай айбатса сен, айбат! – дейди поэманы жигити.

Быллай жарыкъ суратла поэмада терк-терк тюбейдиле. Мында той-оюн, уруш къазауаты, жашау тиричилик, урунууну ариулугъу да бардыла.

Максимни «Совет Союз» деген поэмасы кёп тиллеге кёчюрюлгенди. Аны темасы адамны Ата журтуна сюймеклигин, ол сюймекликге атап этерге боллукъ кишиликни, жигитликни кёргюзтюуге аталады. Эпика жанрны тюз хайырлана билиу бу поэманы кючлю этеди. Дагъыда Максим иги кесек поэма жазгъанды: «Кёнделен», «Солдат жолла», «Почтальон» эм башхала. Быланы баш жигитлери поэт бла бир заманда жашагъан адамладыла, – бизни жерлешлерибиз. Гыттыу улу, аланы жашауларын суратлай, биргелерине къазауат жолланы барады, мамыр ишде уллу жетишимле да этеди.

Поэт чыгъармаларында озгъан жашауну суратлап къалмай, келлик жашаугъа ышаннганын да къатлагъанлай турады. «Жыйырманчы ёмюр» деген китапны юлгюсюнде аны кёрюрге боллукъду. Озгъан ишлени юслеринден сагъыш эте, поэт келлик кюннге да къараргъа кюрешеди, аны бла бирге этиллик игиликлеге къууанады, алай боллугъуна ийнанады. Революцияны ниетлери ючюн кюрешгенлени, уруш къазауатында жаралы болуп, неда жан берип, Уллу хорламны келтиргенлени бла эндиги тёлюню араларында болгъан бирлик поэтни кёп чыгъармасына  киреди. Ол бирлик бир заманда да юзюлмезине ийнаннган поэт насыплыды.

Поэтни «Кёнделен» деген поэмасы автобиографиялы чыгъарма болгъаны баямды. Ол ариу тил бла жазылгъан поэма тау элде ёсген жашчыкъны интонациясы бла башланады. Ол жашчыкъ эндиге дери аны туугъан элинде бир кере да болмагъан окъуучугъа сейир этеди. Ызы бла уа ол элни тарыхыны, кесини сабийлигини юслеринден да айтады. Юрдю сууну юсю бла салыннган таш кёпюр жаланда Кюнлюмню бла Чегетни бир этип къоймай, Кёнделенни бла уллу дунияны бир этеди. Таудан келген сууукъ сууда жуууннган, агъачха отун этерге жюрюген жашчыкъ, ата-бабалары этген къыйын жашауну артда къоюп, жангы жашаугъа келиширге, окъуу-билим алып, халкъына, къыралына жараргъа итинеди. Аны кёллендирген а –  революцияны келечиси Ахмат.

Гыттыуланы Максим ХХ ёмюрню адамы эди. Ол тюз адам эди, кеси заманына тийишли къуллукъ да этгенди. Халкъыны, Ата журтуну жырчысы болуп, къолундан келгенни аямагъанды. 1975 жылда ол КъМР-ни халкъ поэти деген сыйлы атха тийишли болгъанды. Гыттыуланы Максим дуниясын алышынханлы кёп заман кетсе да, аны ариу жырлары поэт жашауну къалай кёзбаусуз сюйгенин эсгертип турадыла. Аны сёзлерине юч жюзге жууукъ жыр жазылгъанды. «Муртазовда акътерекле», «Ростовчу къыз», «Сени кёзлеринг», «Каштанла» эм башха жырла бюгюн да бизни жюреклерибизни къууандыргъанлай турадыла.