Тойдан сора

(болгъан иш)

Анисат къоншу элде Абдул-Керимге къачханда, аны ол ишине ыразы болмагъан эдиле ата-анасы. Ала къызларын намысы бла, къол бла берирге сюе эдиле кеси эллеринде кеслери сюйген юйюрге. Алай а Анисатны ызындан баргъан къызладан анга сукъланмагъан болмагъанды. Киеу – омакъ къара мыйыкълы бийик жаш.

– Къой, къой, бош ачыу этедиле Къаралары. Аллай жаш тапса, нек бармай эди Анисат?

– Тейри, аллайгъа уа чапханлай да барыр эдим!

Бу сёзле артда, киеу чакъырылгъанда, бютюнда кюч алгъандыла. Киеу конфетлеге бла ол аны кёре киргенде, киеуню хуржунундан чыгъаргъан дух шешачыкълагъа да бирча къууаннгандыла къызла. Тепсеген да этгендиле, ойнагъан да этгендиле. Ма алай къууанчлы ётген эди аланы тойлары.

Айхай, тойдан сора да жашаргъа керекди, къадар бергинни ауурлугъун да кётюрюп. Къайын ана, къайын ата, къайын къыз, экиге айланнган, ючге айланнган ахлула…

– Эрттенликде кимден да алгъа къобуучу бол. Кече кимден да артха жатыучу бол, – деп юйрете эди Анисатны анасы. – Эринчекди деп айтдырма атынга…

Анисат да кюрешгенди. Баш иеси тауда малчы эди да, ол андан айдан бир эки-юч кюннге келгенди. Аны таудан эннгени унутдура эди Нафисатха бар жумуш ауурлугъун юйде. Эрттен сайын, ингир сайын малгъа къарау, ийнек сауу, от жагъыу, аш этиу. Быстыр жууу… – ой-ой, юй жумушланы ахырымы болады?  Къыш келди да, къар жауса, эрттенликде арбазда, орамда къарны кюреу да аны жумушу болду. Жаланда къайын атасыны жаны ауруй эди келинине. Ол къар кюрерге деп этген агъач жугарны аны къолундан алгъанын терезеден къарап кёрген Байдымат терк окъуна аны юйге чакъырды да, андан сора къартны ол кезиуде эшикге чыгъар онгу къуруду.

Алай эте, жазгъа чыкъгъанда, Абдул-Керим, юй адамыны халын тынчыракъ этергеми деди, юйде жаланда эки сауулгъан ийнек къоюп, малланы асламысын жайлыкъгъа сюрюп кетди.

Колхоз ишле жетгенде, бригадир хар юйден бир адам чыгъаргъа керекди сабанлагъа деп сюелгенде, къайын анасы ары барыргъа Анисатха буюрду. Къарыны бурунуна жете тургъан Анисатны угъай, къызынгы ий деп тирелгенде,  бригадир Байдыматха:

– Къызымдан санга хайыр боллукъ тюйюлдю, Соллоу.  Бу уа ишлерикди, кёрюрсе. Кесим да къызгъанып иеме, иш юйюмде да табыллыкъ эди келиннге, – деп, чорт кесип къойгъан эди ол.

Къыйыры кёрюнмеген узун тизгинледе картоф, нартюх арта эдиле тиширыула. Ала не бек аясала да, Анисат ишден къачмагъанды. Аладан айырылып, кесине артыкъ таплыкъны излемегенди. Ол зат ючюн а нёгерлери аны бютюнда бек сюйгендиле. Бир кюн а ол анда сабийден ауруп, абызыратханды барысын да. Тамата тиширыула къарап, ол сабийден къутулгъандан сора келгенди болушлукъ.

Эл айыбы не эди Байдыматха?

– Халын биле эсе, бармагъы эди, – деп къойду.

Адетде болгъаныча, юйюне да иймеди, анасы тилегенде да, келинин. Ол больницадан келген кюн окъуна арбазда бахчада картоф къазаргъа чыгъарды. Эгечине къайгъырып, къоншу элден келген Нафисатха уа:

– Не бюсюремей къарайса? Ол а ашамаймы турлукъду къыш узуну? Жаш табып къууандыргъан болур. Алай къураннгы эди, – деп къойду.

Ол заманда Нафисат, эгечине юйге, сабийинге бар деп, кеси жыйып башлады киеу къазгъан картофну. 

Ол айтып келген хапар къууандырмады Анисатны атасын, анасын. Алай:

– Бизге сора турмагъанды, кеси сюйюп этгенди бу ишни, башын жарашдырсын да жашасын, – деп, сёзню чорт кесгенди атасы.

Ата болгъанына ёхтем болуп, аны татлылыгъын биринчи кере сынаса да, Абдул-Керим анасыны айтханындан бир заманда чыгъалмагъанды. Баям, ол себепден юй адамын да къоруулаялмагъанды. Бирде таудан энсе, кече бешик тебиретип, Анисатны бир кесекге тынчайтханына уа къууаннганды. Атасына ушагъан къара кёзчюклерин андан айырмай, къызчыгъы бешикде эснегенде сынагъанча татлылыкъны уа ол бир заманда да сынамагъанды.

Болсада эр киши сабийни сюйген къайын анасы Анисат жашчыкъ тапханда да жумушамагъанды. Юй жумушладан келинни къолун бираз эркин окъуна этмегенди. Юйюрге экинчи къызчыкъ къошулгъанына уа бютюнда бек ачыуланнганды. Аны къой, анга бир дерт жетдиргенча:

– Энди бу юйге ие болургъа хазыр болуп турады, – деп, келинин аш юйге чыгъаргъанды.

Анда да тынчайырча тюйюл эди, сууукъ абызыратхан эди Анисатны. Сабийлени да. Бешикде сабийни сийдиги кечеден тангнга бузлап чыкъгъан отоуда жашау этген алай тынч тюйюл эди. Отун такъырлыгъы туудукъларын жунчутханлыкъгъа, Байдыматны жукъусун бёлмегенди. Бирде тёзалмай, сабийле жукълагъанлай, балта да алып, агъач таба бара тургъанлай, аны аллына къарт Биязуркъа чыгъып къалгъанды.

– Келин, харип, не этесе, кече ортасында?

– Бир отунчукъ мажарайым деп…

– Келчи бери, – деп, къарт Анисатны арбазына кийирип, суу ташыучу чанасын жарылгъан отунладан толтуруп, кеси тартып баргъанды Байдыматны арбазына.

Аны билгенде, Байдымат келинине, къоншусуна да айтмагъан аман къалмагъанды. Кезиую жетип, жашы таудан эннгенде уа:

– Бу уялмагъан бизни элге бедишлик этгенди, – деп тарыкъгъанды.

Абдул-Керим сёз айтып башлагъанда уа, Анисат:

– Алан, сен атанга, ананга этген отун бла сабийлеринг жылынмагъанларын кёрмеймисе? Быланы былайда бузлатыпмы къояйым?Ма тюнене эки эшек жюгю отун келтирдинг. Жардынг. Андан бизге юлюш чыкъдымы? Кёмюрню да, айтдырмай къоймай эсенг, гыранчамы сатып алгъанма, – деп тохтады. – Былай болуп турса, башымы алып кетип къаллыкъма. Табылыр бир жер манга. Бу сабийлеге да Аллах жазыкъсыныр.

– Бу арбазгъа бир кирген тиширыу мындан жаланда бир жерге кетеди, – деди Байдымат, келинине эшитдирип, – Баш-Тюзге.

Баш-Тюзю – къабырла болгъан жер.

Иш тереннге кетип тургъанын, баям, ол заманда ангылагъанды Абдул-Керим. Ол эки кюнню тынчлыкъ тапмай кюрешгенди бу болумну тюзетирге.

Жай биягъы колхоз ишлеге чыгъаргъанларында уа, жюрегине бир ауурлукъ тюшюп, бармазгъа сылтау излегенди.

– Сабийлеринге къарасам, эриннгенми этесе, ойнай-кюле, ишлеп келирге. Аллах айып этмесин ансы, ол да ишмиди? – деп тохтагъанды ол заманда Байдымат.

– Ол иш тюйюл эсе, къызынгы да бир жиберсенг а? Ол да ойнап-кюлюп келир эди, – деп, ёмюрде этмеген дауун этип, сюелгенди Анисат.

– Ол а, ахшы къатын, алыкъа эшикге чыкъмагъан къызды. Аны оноуун манга къой.

Анисат дагъыда кёп зат айтырыкъ эди, болса да, тийрени къаратмайым деп, къайын анасыны айтханын этмей къоялмагъанды.

Ингирде уа, бешик аууп, сабий да тунчугъа, аны кётюралмай тургъан тамата къызчыгъыны бла жашчыгъыны юслерине баргъанды. Ол кече кёз къысмай чыкъгъанды ол тангнга. Эрттенликде уа, адам да жюрюп да башлагъынчы, юч сабийин да алып, эл къыйырында сакълагъанды ёргеден келлик автобусну.

Къайры барлыгъын билмей эди ол, алай а шахар къыйырында бир жерде тохтаса, бир иш мажараллыкъ суннганды кесин.

Сабийле бла эшикге чыгъа юйренмеген Анисат жолгъа тюшгенден сора ангылагъанды аланы къалай къыйнагъанын. Кими суу тилей, кими аш тилей… Насыпха, адамланы араларында жандауурлукълары болгъанла кёпдюле. Болушхан эдиле тёгерекден-башдан. Аш да табылды. Суу да табылды.

Аны жанында олтургъан жашауу келген тиширыу жашчыкъны кесине къысып жукълатып, Анисатха:

– Сени жолгъа къууанч чыгъармагъанын ангылап турама? Къайрыса, къызым? – деп сорду.

– Билмейме.

Алай айтханда, бола тургъан ишни энди ангылагъанча, анча жылны жыйылып тургъан жюрек къыйынлыкълары кёз жашла болуп тёгюлдюле.

Аны хапарына тынгылап, къоншусу:

– Анда да адамла жашайдыла, къызым. Мени юйюмде тохтарсыз да, артда иш кесин кёргюзтюр, – деди.

Мариямны юйю уллу тюйюл эди. Ашатып, сабийлени да жууундуруп, аны аллында аш юйде жатдырды ол къачхынчыланы.

– Къызым, – деди экинчи кюн Мариям, – жашыма былай-былай деп сагъыннганма да, ол сени башха жерге да саллыкъ болур эди, билиминг болса. Ол жокъ къадарда уа, аман кёрмесенг, эрттен сайын бир-эки сагъатны ол ишлеген жерде тизгинни жыя турургъа угъай демезсе да? Сабийлени уа сабий садха тохташдырлыкъды. Уллу къуллукъчу тюйюл эсе да, ол а келликди къолундан… 

Анисат а не жумуш да этерик эди, сабийлери къыйналмасынла ансы.

Элде уа ол Байдыматны:

– Бу уялмагъан бизни бир бедишлик этерикди деген эдим да?! – деген къычырыгъына уяннган эдиле кюнтиймез къызы, баш иеси да.

Андан ары сабийле аталарын танымагъандыла. Ол да келмегенди аланы излеп. Юйюрю алай чачылгъанын билгенден арысында, къошдан тартдырмагъанды элге. Юйюрлю да болмагъанды.

Отуз жыл мындан алда этген ишине сокъуранмайды Анисат. Тилеклеринде уа айтады Абдул-Керимни атын, сабийлерине къошуп.

Уллу юйню ючюнчю къатысында тохтап, андан жашы къайтыр жолгъа къарап, тюшюреди эсине озгъан жашауун. Ачыуу уа жокъду. Эриген болур анча жылны ичинде.