Къулийланы Къайсын бла Уллу Ата журт уруш

XX ёмюрню айтхылы поэтлеринден бири, бизни ёхтемлигибиз, КъМР-ни халкъ поэти, кёп саугъаланы да лауреаты   Къулийланы Къайсын Ата журтуна къыйынлыкъ келгенде, биринчиледен болуп,   урушха киргенди. Ол, десантник-парашютист, аскер   журналист болуп, Москва, Орёл, Ростов шахарлада, Украинада, Къырымда, Прибалтикада да уруш этгенди. Тамам ол заманлада назмуларыны юсю бла аты да уллу къыралыбызда белгили болгъанды.

1942 жылда аны «Таулу болгъаным – къууанчымды» («Всегда гордился тем, что горец я!») деген назмусу   радио бла саулай къыралгъа эшитилгенди. Орус назмучу Н. Тихоновха атап жазылгъан бу назму къазауат кюнледе кёчюрюлюп, 14 тилде айтылгъанды! Назму лирика жигитни дуниягъа – Волга суугъа, чувашлылагъа, Латвиягъа, шимал жоллагъа... сюймеклигинден башланып, алай ата юйюн, таулу болгъанын сюймекликни не тюрлюсю бла да тенг эталмагъанын айта, ахырын таукел бошайды:

Таулу болгъаным – къууанчым мени,

Жеримде сыйлы хар таш, хар шаудан.

Жау сыйыралмаз бизден бу жерни,

Жау кеси айырылыр жашаудан!

Уруш бара тургъанына да къарамай, СССР-ни Жазыучуларыны союзу 1942 жылда Москвада Къайсынны быллай таукел чыгъармачылыгъына атап, жыйылыу этгенди. Анда Къайсыннга 1943 жылда Сталин атлы премия берирге оноу этилген эди. Алай кёчгюнчюлюк палах ол затны болдурмагъанды.

Къайсынны уруш жыллада жазгъан назмулары адам улу уруш бла бетден-бетге тюбегенде, не сынагъанын, не оюм этгенин кёргюзтедиле:

Ол уруш деген бетсиз, кюйсюз бла

Тюбегенме мен бюгюн бетден-бетге,

Жан-жанымда кырдыкланы къучакълай,

Жаш тенглерим жыгъыладыла жерге…

Къалай ачыды уруш кертилик! Бютюнда биринчи китабына «Салам, эрттенлик!» деп атагъан, таукел, жарыкъ ауазлы, ахшы умутлу, дуния игиликлени юсюнден адам улуна назму тил бла жырлай тургъан жаш адамгъа. Уруш ачылыгъын кеси кёзю бла кёрюп, хорлам кюнню жууукъ этер ючюн, Къайсын жанын аямагъанды. Андан жазады ол 1941 жылда белгисиз жигитни юсюнден былай:

Халкъны жигитлиги деген уллу сёз

Тууады ол сени кибик мингледен,

Аны минг жомагъы, минг сейир жыры –

Сенича, атсыз батырла юсюнден!..

Къайсынны уруш кезиуде жазгъан назмулары ол заманны эсгертмелеридиле. Таза ниетли адам тюзлюк излегенча, алай излейди ол урушну тохтарын. Уруш, къуралыу жанына угъай, жашауну, насыпны, тынчлыкъны, сюймекликни, игиликни, сабийликни, къартлыкъны… – ояргъа, жокъ этерге излегени баямды. Ол кюнлени от къызыуу бла окъ сызгъырыуу назмуну ауур да, мудах да этедиле. Алай а аны назмуларында адам улуну умуту жашайды. «Келлик кюнлени поэтине» деген назмусунда:  

Ёкюргени тохтар къонгур топланы,

Туякълары сууур уруш атланы,

Кёз жашлары къурурла аналаны… – дей, жангы терекле чагъарыкъ ариу эрттенни ашыкъдырады поэт. Сора:

Уруш тюзледе къазылгъан къабырла

Кырдыкла жапхан дуппурла болурла.

О, къалай кёп болур аланы саны –

Дуппургъа бурулгъан къабырланы!.. – деп, жангыдан кючсюнеди, кюеди.

Ол келлик кюнню «урушда кюймеген» поэтине Къайсын ахшылыкъ тилейди, салам иеди. Алай поэтни оюмларында акъдан эсе къара бояуу кёп болгъаны баямды. Алай болмаса:

Мени назмум, аналары кибик,

Къапланды окъла жыкъгъан жашлагъа,

Ол, къара кийип, ол, къара кийип,

Къарады къан боягъан ташлагъа… – демез эди поэт.

Къулийланы Къайсын адамлыкъны, сюймекликни жырчысы эди. Аны назмуларында жашауну ангылау, аны къууанч, бушуу сынауларындан дерс алыу, Ата журтха сюймеклик, жер бла адамны къадары бир болгъанын ачыкълау энчи, сыйлы жерни аладыла. «Жерим» деген назмусунда Къайсын, жаралы жерине ант эте, быллай сёзле табады:

О, таурухланы уясы – жерим,

О, эрлени да анасы – жерим,

Таза сууларын ичирген жерим,

Ёсдюрген, жашау, кюч берген жерим!

Сени душманнга къоюп кетгенден,

Къанлы жауларыбызгъа къойгъандан,

Ала сени къул жери этгенден,

Кирли солдатлары малтагъандан

Эсе, мен, ахыр огъуму атып,

Урушда, жан аямай, сермешип,

Кёкюрегими душман окъ тешип,

Ёлюрме, сени къучакълап, жатып!..

Къайсынны бу назмусун окъусанг, аны жюрегинде жаннган от санга кёчеди. Аллай отну уа жаланда уллу фахму тиргизеди.

Ол къыйын кюнледе Къайсынны назмуларыны асламысы чакъырыу эдиле. Алай болмай амалы да жокъ эди: заманнга кёре – жыры.

Уруш къазауатын сынагъан, аны къыйынлыгъын кёрген адамны назмулары

Къыйынлыкъда адамлайын къалыргъа! – деп жазады поэт «Палах келгенде» деген   назмусунда.  

Уллу поэт жашауну, ёлюмню юслеринден кёп сагъыш этгенди. Андан береди ол тенгине «Жюрегими сёзю» деген назмусунда кеси жетишалмагъан иги ишлени этер эркинлик: мени орунунма «азат болгъанларына тауларымы тенгим къарасын», «ол ташлы жолларымда тенгим айлансын», къар башларын … тауланы тенгим кёрсюн», «тойлада… жарыкъ чагъырны тенгим ичсин». Ол кимге да татлы затла душмандан кери болсунла ансы, ол ёлсе да, къайгъырмаз. Назмуну ахыр эки тизгини назмучуну сёзю керти болгъанына жангыдан ийнандырадыла:

Бу назму угъай – жюрегимди мени,

Жюрек ёлюм урушда алдау билмез!

Уруш аулагъында да Къайсын жангы жазгъа, жангы кырдыкга, кукук къычыргъанына, ийнекле ингирде элге келгенлерине къууанады. Ол затлагъа атап Къайсын «Фронтда жаз» деген назмусун жазады. Жазны ариулугъун, жангылыгъын уруш къыйынлыгъы бла келишдирген къыйынды. Поэт ёлюм келтирген уруш жангы жазны мудах этгенине жарсыйды. Къышда уа ол:

…Жиляйма, сууукъ ташха чёгюп,

Къар а жабады ёлюклени!.. – дерикди «Урушда бек къыйын кюн этилген назмусунда». Айхай, не медет, ол кюн жангыз тюйюл эди…

    Урушну бушууу поэтни бир заманда да жибермегенди. Ол алай боллугъу алгъадан да белгили эди. Алай болмаса, Къайсын 1943 жылда былай жаза эди:

Къара мени кёзлериме – алада

Уруш ётген тюзлени бушуулары,

Къара мени кёзлериме – жашлайын

Жоюлгъанланы къара къайгъылары.

Къара мени кёзлериме – алада,

Эринлерин къысып, урушха кире,

Жараларын унутхан адамланы

Эрликлерин тур кёзлеримде кёре!

Къулийланы Къайсынны урушда урушну юсюнден жазылгъан назмуларыны бир къауумуна жиляу дерге боллукъду. Ата-ана, эгеч-къарындаш, жууукъ-ахлу орунуна поэт этеди ёлген солдатланы жиляуларын:

Уруш ёлюр урлукъ чачхан тюзде

Къарны къучакълап жатхан ёлюкле!

Анагъыз келип, жилямаз сизге,

Атагъыз къапланмаз юсюгюзге...

Анала ючюн да жарсыйма мен,

Эгечле ючюн да ачыйма мен…

Ала ючюн да жиляйма сизге…

Къайсынны «Перекоп» назму къауумунда «Алгъа!» деген назму чынтты таукелликни юлгюсюдю:

Эрлик, ёлюм да ала хорлауну,

Барырбыз алгъа,

Барырбыз алгъа!

Хорларгъа сюйген, ёлюмню унут!

Барырбыз алгъа,

Барырбыз алгъа!

Урушну темасы Къайсынны битеу чыгъармачылыкъ ишинде да дайым айтылгъанлай турады. Ол аны бек уллу сынауу эди. Жаралы да, жарлы да этген, алай поэтни жашаугъа ийнаныуун къурчлай къатдыргъан. Малкъар поэт, чегемли жаш, урушну керти бетин кёргюзтгенде, таулу сёзюн бир жумдурукъ болгъан кёп миллетни жашларыны юсюнден айтады. Терсликни миллет бети жокъду, аны бла кюрешгенлени да - алай. Ол капитан Саанян болсун, неда Сивашны тузлу сууларында баргъан оруслу солдат жашчыкъ болсун. Миллетчилик жокъ эди анда. Латвияны сарычач жашлары, чувашлы къарт да киргендиле Къайсынны уруш заманда жазылгъан назмуларына.

Уруш палахы келгенде, хар поэт да кеси сёзюн айтханды. Ачый, жарсый, халкъына онг тапдырыргъа кюреше. Ата журтха сюймеклик, окъдан, отдан да къоркъмай, арада сюелгенди. Уруш не жерледе барса да, къазауатха кирген адам, андан чыкъгъан адам да, туугъан жерлерин, ёсген жерлерин эслеринден кетермегендиле.