Энчи сабийле бла ишлеуде жангы амалланы чыкъгъанлары кёллендиреди

 Къабарты- Малкъарда окъуу мекямлада билим алгъан чекленнген онглары болгъан сабийлени  саны юч мингнге  жетгенди, аладан эки мингнге жууугъу  инвалидледиле. Сакъатлагъа билим алыу жаны бла  республикада тюрлю-тюрлю амалла бардыла: энчи классла, юйде билим алыу,  школ-интернатла, тёрели школла эм дистанциялы окъуу. Аланы юйретген специалистлени саны уа алты жюзден озгъанды.     Хар адам да сабийи  саулукълу, ариу, билимли болса сюеди. Саусуз эсе уа? Сёз ючюн, аутист? Жарсыугъа, бизни республикада кёп ата – анала саусуз сабийлерин юйден чыгъармай, окъутмай, айнытмай жашайдыла. Тыш къыраллада уа аланы дуниягъа къошадыла, онгларына кёре энчи программа къурап, айнытыргъа кюрешедиле. Аланы асламысы артда ишлеген этедиле. Россей инвалидлени социализация жаны бла алыкъа биринчи атламларын этеди.

 Жамауатдан айырмай

 Жыйырма – отуз жыл мындан алгъа бизни республикада аутистле бла ишлей билген специалистле хазна жокъ эдиле. Аны хатасындан бир – бир юйюрле тыш къыраллагъа кёчюп кетгендиле, сабийлери бла ишлерге тынгылы специалистле излей. Бусагъатда Нальчикде аллай сабийле бла ишлегенле аз тюйюлдюле, аланы санында профессор Теммоланы Лейла – ол аутистле жашауда жерлерин табар ючюн уллу къыйын салады. Университетде аны сохталарыны араларында устазларыны  жолун сайлагъанла бардыла. Дагъыда шахарда ючюнчю номерли интернатда  саусуз сабийлеге классла ачылгъандыла. Аланы игиликлери: кюндюз сабийле окъуйдула, ингирде уа юйлерине кетедиле. Специнтернатла билим алгъанла уа юйюрлеринден айырылып къаладыла.

Бусагъатда ата – анала саусуз балаларыны сабийлигин сыйырмай, эгечлеринден – къарындашларындан айырмай, айнытыр амалла излейдиле. Алай ачыкъ айтыргъа керекди: кёп специалистлени дипломлары болгъанлыкъгъа, билимлери уа жокъду. Уллу шахарлагъа  неда тыш къыраллагъа сабийлерин багъаргъа элтгенле аны юсюнден ачыкъ айтадыла. Анга къошакъгъа бир-бир  сабий садлада, школлада, вузлада да сакъатланы сындырадыла, ала бла шуёхлукъ жюрютмей, жюреклерин къыйнайдыла.

Инклюзия билим бериуде жангы амалды, биринчи кере жыйырманчы ёмюрде оруслу психолог Лев Выготский илмугъа кийиргенди аны, ол чекленнген онглары болгъан сабийлени бирсиле бла бирге окъутууну тюзге санауду.  Аны оюмуна кёре, сакъатланы жамауатдан айырып, энчи школлада окъутуу терсди. Алада инвалидле жаланда бир бирлерин кёредиле, дуниядан ангыламлары болмайды, аны хатасындан артда адамла арасында кеслерин келишдиралмайдыла. Сейирлик шарт: Японияда Даунну синдрому болгъан адам университетде устазды.

Насыпха, алимлени айтханларына эс буруп, жамауат ангылагъанды инклюзив школланы хайырлылыкъларын. Ауругъан сабийлеге кюн сайын ала кёре тургъан саулукълу тенглери эс бурурча, уллу кёллю болмазча, бир бирге болушурча юйретиу иш къуралыпды.

Сёзсюз, инклюзив школланы  жарсыулары  да кёпдю. «Мени сабийим, чекленнген онгу болгъан бла бирге жюрюсе школгъа, окъуууна тыйгъыч болургъа боллукъду», - деген ата-анала бардыла. Алай Россей Федерацияны «Билим бериуню юсюнден» законунда сабийлени саулукъларына къарамай, билим алыргъа онглары бирчады, деп жазылады.  Инклюзия  чекленнген  онглары болгъан балаланы бирсиле бла бирге окъутургъа амалды.                                       

Сабийлерим бир  бирлерине болушадыла

Аутист диагноз салыннган  нальчикчи къызчыкъны анасы Тамара Сергеева инклюзив билим бериуде сынамыны юсюнден хапарлайды:

- Эвелинагъа бир жылчыкъ толгъанда, санларыны къымылдауу тап болмагъанын ангылагъанма. Юч жылына дери сёлешмегенди, диагнозну салыргъа алыкъа эрттеди деп турдула. Тёрт жылында Москвада  аутист  деп диагнозну тохташдыргъандыла, ол замандан башлап реабилитация бла кюрешебиз.

Сабий садда энчи группагъа жюрюдюк. Шёндю къызыма он жыл толгъанды, орта билимли школгъа  жюрюйбюз. Мен арсарлы да бола эдим окъуялырбызмы бирсиле бла тенг, деп. Сёлешгени да алыкъа иги тюйюл эди. Быллай  жарсыулары болгъан анала бла тюбешип, ала бла да оноулашып, Эвелинаны экинчи жыл къарындашчыгъы бла бирге биринчи классха барыр деп къойдум.

«Радуга» прогимназияны сайладым – бек айырмалы, айтхылы школду. Мында сабийле кюнню узунуна кечинедиле. Кертисин айтханда, психолог бла тестированияны да ётмеген эдик, прогимназияны  директору, сабийле бек кючлюледиле, окъуялмазсыз деп, унамай эди, алай мени къатылыгъым хорлады. Оноуубуз да алай болду: сабий окъуялмаса, школну ызына келишалмаса, кетерге. Бюгюнлюкде устазла бек ыразыдыла: Эвелина окъуялады, башха сабийле бла шуёхлукъ да жюрютеди, устазла бла да келишеди.

Жаш бла къыз бир классха тюшгени да иги болгъанды. Къарындашчыгъы анга сакъды: эгешчиги дерсде бирсиле бла тенг къол кётюрюп, жууабын ангылаталмаса, кёчюрюп айтады.  Устазла къызымы бирси окъуучуладан айырмайдыла, мен анга бюсюрейме. Сёзсюз, окъуу программаны битеу билаллыкъ тюйюлбюз, алай муратыбыз ол тюйюлдю. Бек башы бизге – социализацияды, жамауат ичинде жашаргъа юйренсин. 

Устазы  не жаны бла да болушлукъ этгенлей турады. Алай башланнган классланы бошасакъ, къалай болур андан ары деп жарсыйма. Бизге жараулу программала жокъдула. Инклюзив билим бериу алыкъа энди кире башлагъанды бизни окъуу системагъа, ол жаны бла уллу сынам жокъду.

Ахшы юлгюле бардыла

Бу юлгюге кёре айтыргъа боллукъду  – чекленнген онглары болгъан сабийлеге инклюзив билим бериу керекди. Алай, ол амал хар бирине да бир кибик иги тюйюлдю. Кёбюсюнде ата-анала сабийлерин тёрели школгъа берип, артха коррекциялы классха неда юйде окъуугъа алып кетедиле. Абаданла ол болумну букъдурургъа кюрешедиле, ачыкъ айтмайдыла.Ол жаланда бизде тюйюлдю, битеу дунияда болгъан халды.  Британлыла чекленнген онглары болгъан жашчыкъланы бла къызчыкъланы юйде окъутур амалны сайлайдыла. Алай анда да кёп кемчиликле бардыла. Британлыланы иш хакълары бийикди, аланы  репетиторлагъа эм реабилитологлагъа ахча тёлерге онглары барды. Россейде уа  инвалид сабийлери болгъан юйюрлени асламысы жарлылыкъдан  къыйналадыла, энчи медицина фирмалада ишлеген кючлю специалистлеге  тёлерге ахчалары жокъду.

Окъугъан да, ишлеген да этедиле

Чекленнген онглары болгъан инсанлагъа коммерциялы болмагъан «Инклюзия» организацияны таматасы Мадина Кушхова: «Бизни организациябыз кёп болмай къуралгъанлыкъгъа, муратларыбыз белгилиди. Республикада «Ресурс класс» деген инклюзив билим бериуню жангы юлгюсюн жашауда хайырланыр амалтын ишлейбиз. Быллай окъутууну коррекциялы билим бериу бла ажашдырадыла. Ол уллу жангылычды. Баш муратыбыз  сакъат  сабийлени жамауатха келишдириудю. Тинтиулеге кёре  кёбюсюнде аутистлеге ол болмагъанча къыйынды. Кертисин айтханда, ауругъан сабийлени тенглери аланы ангыларгъа сюймейдиле, огъурсуздула.

Аутизм диагнозлу инсанла иги сёлешалмайдыла, аны ючюн а бир бирни ангыларча   суратла бла, къоллары бла да хайырланадыла. Быллай ауруулары болгъан гитчелеге, не десек да, жамауатдан айырылмай,  башхала бла бирге школда  окъугъан игиди», - дегенди.

Специалистле айтханнга кёре, хар аутист бир кибик тюйюлдю, аны себепли хар ауругъанны реабилитациясы энчиди. Энчи программасында сабий айнымай эсе, анга тюрлениуле кийириледиле. Ол жумушланы тындыргъан специалистле – педагог, куратор эм тьюторду. Инклюзив билим бериу  школла Москвада, Воронежде, Самарада бардыла.  Энчи класслада сегизеуленден кёп болмазгъа керекди. Хар ауругъан сабийге бир тьютор къарайды.

Тьютор – ол къоруулаучуду,  окъуучуну кураторуду. Алгъа ол сабийни жанына олтуруп, болушханлай турады. Бир ауукъ замандан ол андан арлагъыракъгъа олтурады, ай сайын, жыл сайын, окъуучуну айныууна кёре, тьютор керек болмай къалыргъа тийишлиди.

Медицина илмуланы доктору, профессор Теммоланы Лейла къарагъан аутист сабийлени араларында школну, университетни да айырмалы бошап, врачла, филологла бардыла.

  Кёлсюзлюк этерге жарамайды

Жарсыугъа, ата-анала балаларыны диагнозун эшитген бла, аны жамауатдан букъдурургъа кюрешедиле. Ол терсди, нек дегенде, сабийни реабилитациясын оздурмай башларгъа керекди. Алгъаракъда абаданлагъа деп, ала бир бирлери бла тюбеширча, хапарлашырча, жарсыуларын айтырча клуб ачылгъанды. Алагъа жашларыны, къызларыны диагнозу бла жашаргъа юйренирге керекди, къолларын бошлап къоймай,  не жаны бла да балаларына болушлукъ этерча.

Сабий садха жюрюген аутистле тенглеринден кёп затха юйренедиле. Бирсилеча терк болалмасала да, устазны айтханын этерге кюрешедиле. Быллай  сабийлеге кереклерин тапдырып, къатларында специалист контроль этсе, ахыр эсеби къууандырырчады. Ала бек азындан кеси кеслерине къараргъа юйренедиле, адамладан къоркъмайдыла, юйден чыгъадыла, музейлеге, театрлагъа барадыла, тенглери бла бирге жашайдыла.  Бек башы: жамауатха юйренедиле.

Бусагъатда аутистлеге жарагъан АБА – терапия барды, ол Россейде да жайылып башлагъанды, Нальчикде да аны хайырланнган специалистле бардыла. Аз-аз, жылдан-жылгъа болум тюрленеди, сакъат сабийле бла  ишлеуде жангы амалла чыгъадыла. Ол бек кёллендиреди.