Айтхылыкъ магъаданчы

Акъкъалай (алюминий) кюмюшге ушагъан жылтырауукъ темирди. Бюкгенде терк сынмайды, темирча тот этмейди. Ол юй адырладан башлап авиациягъа дери халкъ мюлкню кёп жеринде хайырланылады.

Бу металл жер тюбюнде хазырлай чыкъмайды. Аны магъаданы барды, ол а – бокситди. Бу зат францияны Бокс деген жеринде табылгъан эди. Боксит деп да андан аталгъанды.

Бюгюнлюкде уа аллай магъадан къазгъан шахтала кёп къыраллада бардыла. Бизни къырал а акъкъалай чыгъарыу жаны бла дунияда алчыладан бирине саналады. Ата журт урушну ол жылларында фашист Германия Волхов, Днепр череклени тийрелеринде акъкъалай чыгъаргъан заводланы къолгъа этген эди. Бу темир а аскер кючлеге бек керекли зат болгъанды.

Ол заманда, урушну къаты баргъан кезиуюнде окъуна, къорууланыуну къырал комитети къыралыбызны башха жерлеринде акъкъалай болгъан магъаданны излеп табаргъа совет геологлагъа буйрукъ этген эди. Ол иш къыралны кёп жерлеринде, ол санда Урал таулада да бардырылгъанды. Анда боксит магъадан табылгъандан сора, аны къазаргъа, акъкъалай чыгъарыучу заводла ишлерге бригадала къураргъа, шахтёр болуп ишлеяллыкъ адамланы тийишдирирге буйрукъ чыгъады.

Ма аллай бригадаладан бирине тюшеди акъсуучу жаш Созайланы Чапай. Ары дери уа Чапай 1941 жылда 14 декабрьде Прохладна районда танкла ёталмазча индекле къаза тургъан жеринден кетген эди къазауатха. Будённовск шахарда борайлыкъ курсланы бошагъандан сора, Чапайны Нальчик тийресинден къурала тургъан 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизиягъа жибередиле. Ол анда 316-полкну 2-чи эскадронуна тюшеди. Эскадрон Кахунда орналыпды. Аны командири Чеченланы Жабраил, политругу Бёзюланы Муха, старшинасы уа Моллаланы Сафар эдиле. 1942 жылда Чапай къуллукъ этген аскер бёлюмню Ростов тийресинде ётдюредиле.

Анда Уллу Мартыновка элни къатында немислиле бла къызыу сермешлеге къатышады. Ингир ала бизникилеге Сан деген ётюп, артха ыхтырылыргъа тюшеди.

Бирде алгъа бара, бирде артха кете, Чапай къуллукъ этген аскер бёлюм къауум заманны ол тийреде турады.

Бир жол сермешледен биринде Созай улу контузия болуп, бир къауум нёгери бла пленнге тюшеди. Ауур жаралыланы арбалагъа миндирип, бир жанына алып кетедиле. Аягъы юслеринде сюелгенлени, аланы арасында Чапайны да Донецк шахаргъа сюредиле. Ол санда бир къауум заманны лагерьде турады. Бир кече уа тап тюшеди да, бир нёгери бла къачадыла. Ол 1942 жылны сентябрь айы эди. Кюндюз бугъа, кече бла келе, бир айдан ала Акъ-Суугъа жетедиле. Ол заманда Къабарты-Малкъарны тийреси немислилени къолларында эди. Ала къысталгъандан сора, Созай улу колхозну жангыдан къурагъан ишлеге тири къатышханды.

1943 жылда март айда Черек районну военкоматы Чапайны, дагъыда бир къауум жашны Азербайджанда Кировобад шахаргъа жибереди. Алайдан саулукълары иги болгъан эки жюзге жууукъ адамны айырып, Североуральск шахаргъа иедиле.

Башында айтханымча, Чапай жангы къурала тургъан боксит шахталадан биринде ишлеп тебирейди. Созай улу къошулгъан бригадада жыйырма шахтачы бар эди. Аладан бир къаууму къазыла баргъан жерни башындан оюлмаз ючюн – бегитиучюле, экинчи къаууму – къазыучула, ючюнчюлери уа къазылгъан магъаданны тышына чыгъарыучула эдиле.

Чапай къазыучуланы къауумунда ишлегенди. Ол нёгерлерини къазгъанларына тюрслеп къарайды, усталадан юлгю алады, алагъа къарап, ишни эбине юйренеди.

Бираздан сора уа усталыгъын, жигерлигин, хунерин да тергеуге алып, Чапайны бригадагъа тамата этедиле.

Ол заманда магъадан къазып, бир айны ичине 120 метр барыргъа деп марда салына эди. Чапайны бригадасы уа 1946 жылда май айда 25 кюннге – 128,2 метр, июль айда уа 160 метрге дери баргъанды. Ол жылны сентябрь айында Созай улуну бригадасы 162,4 метрге дери баргъан эди. Ол битеусоюз рекорд эди. Чапайны бригадасы башхалагъа юлгю бола башлайды. Аны хапары Москвагъа окъуна жетеди. Аны юсюнден газетледе, журналлада уллу статьяла, очеркле жазыладыла.

Чапай, магъадан къазаргъа кеси уста болгъан бла чекленип къалмай, бригадасында жашланы да юйретеди. Чапайдан юйренип, аныча махтаулу ишлегенле анга ыразылыкъларын билдиредиле. Чапайдан юлгю алып, аны бригадасындан кёп артха къалмай ишлеген дагъыда эки бригада бар эди. Алагъа Пронечкин бла Минзаринов башчылыкъ этедиле.

Ишни иги барыууна ыразы болуп, СССР-ни Тюрсюнлю металлургиясыны министерствосу боксит магъадан къазгъан бригадаланы алчыларын къырал саугъалагъа кёргюзтгенди. 1947 жылда кёпле майдалла, орденле алгъандыла. Пронечкиннге бла Минзариновха Социалист Урунууну Жигити деген сыйлы атла атап, Ленинни орденлери бла Алтын жулдузла берген эдиле.

Чапайны уа мардагъа кёре 120 метр къазар орунуна 160 метр къазгъаны ючюн жаланда «Урунууда айырмалыгъы ючюн» деген майдал бла саугъалап къоядыла.

Созай улу бирси тенглеринден эсе ахшы кёрюмдюле болдуруп тургъанлай окъуна Алтын жулдуз бла саугъаланмай къалгъанды. Баям, ол таулу болгъаны ючюн болур эди. Ол заманда таулула къыралгъа не бек тюз ниетли ишлеп турсала да, кёчгюнчюлюкню азабы аланы къайда да бирси адамладан ыспассыз эте эди.

Созай улуну юсюнден ол заманда газетледе жазылгъандан бир къауум юлгю айтайыкъ. «Правда Севера» газетни 1946 жылда 30-чу августда чыкъгъан номеринде СССР-ни Тюрсюнлю металлургиясыны министрини заместители Самохволовну телеграммасы басмаланнганды. Анда былай айтылады: «Север Уралда боксит магъадан къазгъан шахтаны коллективин урунууда болдургъан жангы хорламы бла алгъышлайма. Созайланы Чапайны бригадасы бир айгъа магъадан къазып 156 метр баргъанды. Аны бригадасы бир кюннге белгиленнген марданы 700 процентге толтургъанды».

Япония бла уруш тохтагъан кюнде чыкъгъан ол газетни номеринде магъаданчыланы юслеринден былай айтылады: «Бизни белгили адамларыбыз стахановчула-социалист урунууну ударниклери Созай улу бла Минзаринов социалист эришиуню байрагъын бийик кётюргендиле. Август айда ала башчылыкъ этген бригадала бийик жетишимле болдургъандыла. Эки бригада уа байрамгъа 200-шер метр къазгъандыла».

Министрни кесини телеграммасында уа былай айтылады: «Североуральскийни боксит магъадан къазгъан шахталарыны коллективин алгъышлайма. Созай улуну бригадасы жангы жетишимле кёргюзтгенди. Бир айны ичинде ол 155 метр ыз къазгъанды. Бир къауум замандан бери, артыгъыракъ да 1946 жылда, ишни терклендирирге уллу кюч салгъанды. Мардагъа кёре бир айгъа 120 метрни орунуна 155-160 метр къазгъанлай турады.

Шахтада Чапайгъа берген характеристикадан да бир юлгю айтайыкъ. «Созайланы Хамзатны жашы Чапай Север Уралны боксит магъадан къазгъан шахталарында 1944 жылдан бери проходчик болуп ишлейди. Анда магъадан къазыучу ишни терк бардырыргъа амалланы биринчи болуп къурагъанды. 1945 жылда май айда магъадан къазыуда битеусоюз рекорд салгъанды. Созайланы Чапай мында ишлеген къадарда, салыннган марданы 150-200 процентге толтуруп тургъанды.

Андан сора да кёп ахшы сёзле айтылгъандыла Созай улуну юсюнден Свердлов областьны газетлеринде. Болсада, башхаладан эсе ол тийишли болуп тургъанлай, сыйлы саугъаны уа бермегендиле. Социалист Урунууну жигити деген атны юсюнден айтама. Ишде андан да аз кёрюмлери болгъанлагъа ол атны бергенде, таулу жашны уа тийишли кёрмей къойгъандыла.

1949 жылда тау ишлени бардырыргъа окъутхан курслагъа жибередиле. Аны бошап къайтхандан сора, сменни начальнигини къуллугъуна саладыла. Анда бираз ишлегенден сора, жууукълары болгъан жерге – Фрунзеге – кёчеди. Миллет Кавказгъа къайтхынчы анда тургъанды. Туугъан жерине къайтханда уа, туугъан эли Акъ-Суугъа келеди.

Кёп айлана турмай, цемент заводха барып, анда ишлеп тебирейди. Ол ишде да жигерлигин, усталыгъын кёргюзтгенди. Кёп да турмай аны баш инженерни къуллугъуна саладыла. Бираздан а заводну директору да болады. Ол жууаплы къуллукълада Чапай отуз жылдан артыкъ ишлегенди.

Бюгюнлюкде ол дуниясын алышханды. Аргъы дуниясы жарыкъ болсун.