Къыйынлыкълада сынмагъан таулу тиширыула

Малкъар бла  къарачай  миллетни туугъан жеринден зор бла кёчюрюлгенли 80 жыл болгъанды. Аны  бла байламлы Ташлы-Талада жашагъан  огъурлу ынна Сараккуланы Аминни къызы, Таукенланы Фазика,  кесини эсгериулерин айтханды. Аны бла сизни да шагъырейлендирирге сюебиз.

 Кеси къыйынлары бла жашагъан Сараккуланы Аминни бла Тауболатланы Салихатны  бири биринден гитче тёрт къызлары болгъанды: Байханат, Фази, Жансурат, Маржанат. Сегизинчи мартда 1944 жылда башха таулу юйюрленича, Аминни юйюню да тынчлыгъын  кёчгюнчюлюкню хапары бузгъанды.

Фазиканы ол заманда беш жылы толгъанлыкъгъа, миллетине къыйынлыкъ келгенин ангылай эди.  Эрттенликде сагъат бешде эшиклерин аскерчиле къагъып, хыны сёлешип, не болгъанын да толу ангылатмагъаналай, кийимлени жыяргъа буйрукъ бередиле.  Анасы къол уста болгъаны, окъуй да билгени себепли эм керекли затланы санында тигиучю машинасы бла Къуранны да алады.  Юйюнден чыкъгъанлай, аскерчи Салихатха кёп зат алгъанса деп, къолундан Къуранын алып, бир жанына сызады. Ызы бла анасы баш кечиндирирге болушур деп ышаннган  тигиучю машинасын да артыкъ кёрюп сыйырады.

Жюк ташыгъан машиналагъа  миналмай тургъан къартлагъа, сабийлеге да болуша тургъан атасын - Аминни уа аскерчиле бир жанына тюртедиле. Аны, Таукенланы Ортабай бла Токъумаланы Идирисни да, юйюрлери бла барыргъа къоймагъанлай, жалгъан сёз бла башха жерге алып кетедиле. Ортабайны этген артыкъларына жюреги тёзмегенлей, «къайры элтсегиз да, Аллах болмагъан жерге уа элталмазсыз» деген сёзлери кёплени эслеринде къалгъанды.

Эм къыйын кезиуде Салихатны баш иесинден айырып, къум тюзлеге къолунда тёрт ууакъ сабийи бла ашыргъан эдиле. Фази товар вагонлада да къалай къыйналгъанларын да эсгереди. Ол да халкъыбызны бир ачы сынауу болгъанды. Къарыусузла, азаплыкъны жюреклери  кётюралмагъанла да аз болмагъандыла, ауругъанла да алай, аны ючюн ёлгенле кёп, асыраргъа онглары жокъ...

 Хар эшалон  тохтагъандан тышына чыгъып, суу алыргъа бир такъыйкъа заман бериле эди. Аллай кезиуде Фази абадан эгечи Байханат бла суу алгъынчы  тебиреп къалады. «Ким эсе да бизни тебирей тургъан вагоннга  кётюрюп сызгъаны бюгюн да эсимдеди, сау болсун», - дейди Фазика.

Ары жетгенлей, ёгюз арбалагъа миндирип, Салихатны гитче сабийле бла Талды Курган областьда Бёлехши  элчикге элтедиле.  Баш иесини жууукълары, Фазийни аммасы Кажау бла аталарыны эгечи Багъалы уа башха элге тюшедиле. Тёрт юйюрге топуракъдан этилген бир отоу бериле эди. Жашау бек къыйын эди, Къазахстанны хауасы келишмей, азыкълары болмагъанлай, ары жетгенде кёпле ёлген эдиле.  Фазини бир жылчыгъы толгъан эгешчиги Маржанат да дуниясын алышады.

Таулу анала кёпле кётюралмазлыкъ къыйынлыкъны, эр кишилери урушда болуп, кеслери ёз балаларын  асырагъан азапны да кётюргендиле. Къум тюзледе миллет энчиликни да  тас этмегенлей жашатхан да таулу анала болгъандыла, Салихат да аллай инсанладан бир эди.  Биринчи заманда тигиуге уста болгъаны себепли, къалгъан сабийлери ачдан къырылмаз ючюн, кесини пальтосундан (кийимлеринден) чабырла тигип, сатып тургъанды.

 -Хар кюнден да сабийле, уллула да поезд келип бусагъат артха - Малкъаргъа элтеди деп сакълагъандыла. «Къуруда анга ышанып тургъандан хайыр жокъду, баш кечиндирирге амал этерге керебиз», - деп бир сыйлы къартны оноуу бла барысы да бахча этерге чыгъадыла. Ишчи халкъ, кече-кюн деп къарамагъанлай, ишлей эдиле», - дейди сыйлы тамата.

Салихатха да танг атхынчы ишге кетерге тюше эди, анасындан тансыгъын алалмагъанлай, ашдан тоялмагъанлай, жиляп тургъан  гитче Жансуратчыкъгъа  абаданыракъ эгечшиклери къарай эдиле.

Талай замандан а ссылкадан Таукенланы Ортабай къайтады. Хар поездге «жашларым келедиле» деп къарап тургъан Фазини къарт ыннасы Кажаугъа бушуу хапар келтиреди. Жашы Амин тутмакъда къыйын ауруп ёлгенин айтады. Ол хапардан жюреги кюйген Кажау фронтда болгъан Хадис, Ахсыла, Горттая жашларын бири сау къайтыр деп бютюнда бек сакълап тургъанды. Жарсыугъа, ала да уруш аулакълада жанларын бергендиле, ала бла да тюберге буюрулмагъанды.

Аталары дуниядан кетгенин билген къызчыкъла бютюнда тири боладыла, аналарына себеплик этип башлайдыла. Сегиз-тогъузжыллыкъ  Фази бла Байханат жаулукъла эшедиле. Къарангыда ишлерин къоймагъанлай, патеген чыракъны жандырып кюреше эдиле. «Сау кечени аны жандырып эшип тургъаныбызгъа, аны жалыны бетибизге олтуруп, эрттенликге бурунларыбыз къара болуп чыгъыучу эдик»,- дейди Фазика.

Бир кере уа анасы ишге барырдан алгъа будай берип, аны тирменде ун этдирирсиз дейди. Фазика нёгери Илистинланы Хаулат бла элден узакъ болгъан тирменнге барадыла. Алай аланы сабийле болгъанлыкъгъа, алгъа жибермегенлей заманлары созулады, унлары хазыр болургъа уа къарангы болуп къалады. «Тилни да билмегенлей, элден да узакъ, кесибиз да ач. Ол кече ай бир сейир ариу, уллу эди, эсимдеди, экибиз да аны гыржын болуп къолубузгъа тюшсе эди деп умутланнганыбыз.  Сора къарангы болгъанына абызырап, арлакъда бир уллу ташха олтуруп къалабыз.  Хаулат а сагъыш эте кетип, не этерге билмегенлей, «кел жиляйыкъ», дейди. Аны бла экибиз да ол ташны юсюне да олтуруп, бираз жиляйбыз. Бир аздан, кесибизни къолгъа алып, эл таба барабыз. Алгъаракъда алайлада бёрюле бузоуну жыртханлары да эсибизге тюшюп, бютюнда къоркъгъан эдик. Бюгюнда Аллахха шукур этеме сау жетгенибизге. Аналарыбыз ол кезиуде къалай къоркъгъанларын а айтырча да тюйюлдю», -дегенди Фазика.

Талай замандан анда жашагъанла таулуланы ишчи, иги адамла болгъанларын ангылагъандан сора,  жашаулары да бираз тынчыракъ болады. Къазахлы устаз, кеси юйлерине келип, аналары Салихатха «сабийлени школгъа жибер, билим алсала, адам болурла» дегенин эсгереди ушакъ нёгерим. Аны бла школда тёрт класс билим да аладыла, ана тиллери бла тенг къазах тилни да биледиле.  Аз-аз таулулагъа юйле ишлерге да амал бередиле, къуру таулула жашагъан орам да болады. Кеслерине малла тутаргъа да эркин этедиле, алай  бузоуланы, этген жауларын да колхозгъа бере эдиле.

Бир аздан а башха элге да барыргъа онг чыгъады. Аны хайры бла къызчыкълагъа аммалары - Кажаугъа тюберге да амал болады. Аталарыны жангыз эгечи Багъалы, сабийлеге барыргъа жол эркин болгъанында терк- терк келе эди, жюрек жылыуун аямагъанды, ёз балаларынача къарагъанды. «Не къыйын кезиуюбюзде да Багъалы къатыбыздан кетмегенди. Башха элде болгъанына бизге жарсыгъанлай, саугъала жибергенлей да туруучу эди. Туугъан жерибизге къайтхандан сора да, ол бизге кесини сабийлеринеча сакъ эди»,- деп Фазика атасыны эгечине хурмет этеди.

1957 жылда артха къайтыргъа эркинлик берилгенинде, Салихат да къууанып кёчерге жыйылып башлайды. Къатларында татлы жашап тургъан къазахлыла уа аны эшитгенде жиляп, жиберирге унамай эдиле. Ол заманда  абадан тиширыуладан бири алагъа: «Билемисиз бизни Кавказгъа  барып, ол таза суудан ичеригибиз къалай къаты келеди» ,- деген эди.

Салихат къызлары бла артха, эллерине, Ташлы-Талагъа къайтады. Ол кезиуге Фазикагъа  онсегиз жыл болуп, «Победа» колхозда ийнек сауучу болуп ишлеп башлайды. Бир аздан Байханат, Фази, Жансурат да эллеринде эрге барадыла, не заманда да къарт аналары Салихатны къатында болгъандыла, кёлюн жарыкъ этип тургъандыла. Элде аланы сагъынсала да, «юч эгеч» деп айтыучу эдиле.

Бюгюнлюкде да Фазика Ташлы-Талада жашайды. Онбеш туудукъну бла жыйырма бла бир туудукъдан туугъанланы аммаларыды. Биз да Фазикагъа энтта да кёп жылланы жашарча саулукъ тежейбиз.