Эр кишини бла тиширыуну борчлары башхадыла, алай дин бла ала тенгдиле

Тиширыу сабийле ёсдюрюрге, ана, юй бийче болургъа керекди. Алай бюгюнлюкде ол борчланы юслеринден кёпле эшитирге да сюймейдиле. Эр киши уа юйюрюн кечиндирирге, юй бийчесин, сабийлерин тутаргъа керекди. Аны юсюнден да бир-бир жаш адамла сагъыш этерге истемейдиле. Китаплада борчла бла жашау… Тиширыула алгъынча ишлеп турлукъмудула огъесе юйде жаланда аналыкъ борчларынмы толтурлукъдула? Экинчи, ючюнчю, тёртюнчю юй бийче болгъан мардагъа кирликмиди огъесе жамауат анга алыкъа хазыр тюйюлмюдю? Бу эм башха соруулагъа дунияда бек даражалы Ислам университет аль-Азхарны жетишимли бошагъан устаз Аккайланы Хасим бла ушакъ этгенбиз.

- Биринчи сорууум: ана, юй бийче болгъандан сора, ислам дин тиширыугъа, сёз ючюн, алим болургъа эркинлик беремиди?

- Белгилисича, муслийман адам ёмюрю окъуп турургъа керекди. Ислам дин келгинчи арап дунияда тиширыуну бир деп бир эркинлиги болмагъанды. Анга адамгъача къарам бизни динибиз бла бирге келгенди. Къуранда «окъу» деп жазылып турады. Ол эр кишилеге да, тиширыулагъа да айтылады. Муслийман адам жаны сау къадарда билимни излегенлей турады.

- Муслийманланы бир-бир затлары къужур кёрюнедиле. Сёз ючюн, кёп юйдегили болуу. Таулулада аллай тёре болмагъанды?

- Биз динде бир затны алып, башхасын а алмазгъа эркин тюйюлбюз. Исламда хар зат да тапды, ол адамгъа жашау жолун ызлайды, кёргюзтеди, абынмазча-сюрюнмезча этеди. Къарагъыз былайда хапар не затны юсюнден баргъанына. Эс буругъуз, эр кишиле тиширыуладан эсе аздыла. Аллахны саламы анга болсун, бизни файгъамбарыбызны заманында урушла болгъандыла, баш иелери анда жоюлуп, ууакъ сабийлери бла къалгъан тиширыула аз тюйюл эдиле. Ала ач-жаланнгач болмаз ючюн, сабийлени ёсдюрюп, жамауатха къошар ючюн, экинчи, ючюнчю, тёртюнчю юй бийчеле болгъандыла. Юй бийчени баш иеси къоруулагъан этеди, аны сыйы-намысы бийикди.

Дагъыда бир затны чертип айтыргъа сюеме: ислам дин хар эр кишиге тёрт кере юйленирге эркинлик береди, ол заманда араплыланы хар бирини жыйырма бла сегиз юй бийчеси болгъанды. Ислам а чек салгъанды. Тёртюсюн да ал деп борч жокъду. Туталлыкъ эсенг, тёртюсюнден сабийлени да ёсдюраллыкъ эсенг – ал. Ол «эсенглени» унутургъа жарамайды. Кёпле жаланда бир юй бийче бла жашаргъа сюедиле – ол аланы эркинликлериди.

- Ол халда болгъан юй бийчелени ЗАГС-лары болмайды. Сора ала баш иелери бла айырылсала, сабийлеге алиментле алаллыкъ тюйюлдюле?

- Некях эте туруп, келишим къураргъа болады.

- ЗАГС-да «брачный договоргъа» ушаш?

- Хау. Анда айырылгъанда, ким къалай жашарыгъын жазаргъа болады.

- Бизни законлагъа кёре аллай къагъытны кючю боллукъ тюйюлдю?

- Муслийман адамгъа кючю болургъа керекди. Адам бетине, берген сёзюне кёре жашаргъа керекди. Былайда дагъыда бир къошарыгъым: тиширыу кесин къоруулай билирге керекди. Шёндюгю дуния аллай дунияды.

-Бусагъатда кёп юйдегили болууну баш тыйгъычы кёплени къолайсызлыкълары болур?

- Хау, динибизге кёре юйюрню хар керегин жалчытыу эр кишини боюнундады. Бусагъатда уа бийик билим алыу хакъ тёленнген формагъа кёчюп барады, сабийлени окъутхан, юйдегили этген, ишге тохташдыргъан алай тынч тюйюлдю. Кюн сайын къоранчла да ёсюп барадыла.

- Диннге кёре юйюрню ким тутаргъа керекди?

- Эр киши. Тиширыуда ишлерге, юйюр къолайлыкъгъа ахча къошаргъа борч жокъду.

- Ол ишлерге сюе эсе уа?

- Ишлесин.

- Эр кишини юй бийчесине ишлеме, юйде олтур дерге эркинлиги бармыды?

 - Барды. Алай аны бла бирге эр киши юй бийчени жюрегин къыйнамазгъа керекди, аны тутуругъу, къорууу болургъа борчлуду. Буйрукъ бермей, аны бла ариу сёлеширге, кенгеширге керекди. Сёз ючюн, сабийлигинден башлап врач болургъа сюйген, ызы бла он жыл окъугъан тиширыугъа ишлеме, юйде тур деп ким айтырыкъды? Алай бир-бирле медицина факультетде ишлер ючюн угъай, юйде сабийлерине, баш иесине, къартлагъа къарар ючюн окъуйдула. Кертиси бла да, участковый врачха ышанып турмай, кесинги медицина билиминг болса, ол юйюрюнге, жууукъларынга-тенглеринге да саугъады.

- Мен ангылагъандан, муслийман юйюрде башчы эр кишиди.

- Сёзсюз. Бизни ата-бабаларыбызда да алай болгъанды. Ийнаныгъыз, юйде эки башчы болса, анда не тынчлыкъ, не насып боллукъ тюйюлдюле.

- Ачыкъ айтханда, баш иелери жашау этерча бир ахча келтирселе, тиширыуланы асламысы ишге жюрюрюк тюйюлдюле. Амалсыздан, сом-шай этейим, юйде бир жумушха жарар, деп ишлейдиле кёбюсю. Хау, ишсиз болалмазлыкъла да бардыла, алай ала аздыла.

- Тиширыу кеси не зат сюйгенин билирге керекди. Сёз ючюн, юйде ахча жетише эсе,сабийлени кеслерин къоюп, ишге жюрюгенде магъана бармыды?

- Шёндю атадан-анадан къалгъан мюлкню бёлгенде, туугъан къарындашла-эгечле сюдлеге киргенлери бек жарсытхан болумладан бириди.

- Ислам динни билсе халкъыбыз, аллай ишле боллукъ тюйюлдюле. Атадан-анадан къалгъан мюлкню къалай юлеширге керек болгъаны динибизде толусунлай жазылыпды. Манга келгенле, сурагъанла бардыла, ангылатама. Аллай ангылатыу ишни билимли адамла кёбюрек этерге керекдиле. Кёребиз: баш иелери ёлсе, юй бийчелени сабийлери бла къыстагъанланы да. Ол да бек гюняхлы ишди. Муслийман жамауат ёксюзлени ёкюлю болургъа керекди.

- Шёндюча билмегенча-кёрмегенча этип турмай?..

- Тынгылап къойгъанла бардыла, ол бек жарсыулуду. Жамауатда эсли таматаланы, элни иймамыны ауазлары бусагъатдан эсе кючлюрек болургъа керекди.

- Хасим, муслийманланы сабийлери школлада кеслерин къалай сезедиле?

- Аламат! Айып этмегиз, кесими юсюмден айтайым, биз да жюрютебиз сабийни школгъа. Бир эриши сёз эшитмегенбиз.

- Сурат ишлеу, жырлау дерсле уа къалай? Диннге кёре сурат ишлерге, жырларгъа жарамай эсе?

- Ислам алимле айтханнга кёре, окъугъан, билим алгъан кезиуде сабий неда студент адамны суратын ишлегенликге неда музыка бла кюрешгенликге, ол гюнях тюйюлдю. Аллахха шукур, бизни къыралыбызда муслийманла бек белгили вузлада да окъуйдула, ызы бла ишлеринде атларын иги бла да айтдырадыла. Саныбыз битеу дунияда да ёсюп барады, адамла исламны ариулугъун, адамгъа таплыгъын ангылайдыла, Аллахха табынып жашауну сайлайдыла.