Бурун заманлада халкъда кенг жюрюген сёзле

Газетни сайтында адет-тёрелерибизни, бурун заманлада халкъда кенг жюрюген сёзлени магъаналарыны юсюнден билдириулени басмалай туруучубуз. Бюгюн окъуучуларыбызны архив материалладан бири бла шагъырей этебиз.

Бий. Акъсюек адамгъа айтхандыла алай. Ол сёз аны тукъумуна бийик багъа берилгенини магъанасын тутханды. «Бий бергенни кёзюне къарама»,  деп сёз жюрюгенди. Бийик ёсюмлюле болгъандыла ала, къалгъан тукъумлагъа оноу этгендиле. Байлыкълары кёп болгъанды.

Бирсиледен ариу къылыкълы, ариу сёзлю, хар затлары белгили болгъанды. Къарыусузгъа болушлукъ этерге, тенгликни жюрютюрге сюйгендиле. Адет-къылыкълары энчи эди быланы. Юйдегили болама дегенде, кесини жагъаларына тийишлини излеп-сурап, алай алгъандыла. Хар бийни адамлыгъы уа бирча болмагъанды. Аны юсюнден Бостанланы Халима былай жазгъанды.

Бирле махтанадыла, биз бийле болгъанбыз - деп,

Бирле да, сый чакъыра, биз байла болгъанбыз - деп.

Къаллай байла болгъанла  къуру Аллах биледи,

Тюзлюкню тутханмылла – аны Аллах кёреди.

Динлерин тутханмылла, зекят а бергенмидиле,

Жалчыланы хакъларын толу тёлегенмидиле?

Бюгюн сен махтанырча хапар бармыды аладан?

Къуру хапар айтаса байлыкъдан эм малладан.

Бир айт сен манга хапар, ол  ырысхы халалмыды,

Огъесе жарлы хакъы болуп,   ол хараммыды?!

Жалчыларын жылятмай, ол ыразы этгенмиди,

Ала «гюняхы къурсун» дей, мындан кетгенмиди?

Мында аны ким биледи, ол дуниясы къалайды,

Анда уа, не къыйынлыкъ, не зауукълукъ сакълайды.

Бу затладан хапарсыз къалай махтанады адам,

«Бай эди, бий эди» деп, бурунда мени атам.

Кимни къулу болгъанын кёрюр иги къараса,

Динсизлеге къул болдукъ, тюзюн айтыу жараса.

Бай атеист къыралда, уллу къыйынлыкъ чекди,

Ол байны эм  жарлыны бир боюнсхагъа  жекди.

Уллу къыйынлыкъ берди, байны, бийни да тутуп,

Ырысхыларын сыдырды, жугъун къоймай къурутуп.

Ёлмей. сау къалгъан байла ишледиле къарын хакъгъа,

Жанларын сакълар ючюн, къул болуп  гяуур халкъгъа.

Бир кезиуде ол байла жарлылагъа кюлдюле,

Энди  жарлыла бла тенг кюн тюбюнде кюйдюле.

Кимге къул болгъанларын ала иги билмейин,

Къулну, бийни айырып  кюрешедиле кёрмейин.

Чанка. Быланы агъачлары-санлары да бийик болгъанды, ариу сыфатлыла эдиле, оноулары, сёзлери да башхаладан тап, акъыллы эди, жашаугъа, адамлагъа да келишген. Ариу тиллиле, ариу къылыкълыла, эслиле. Юйдегили болсала да, кеслерине тийишлилени излегендиле, ол затха бек къаты болгъандыла.

Чанкалыкъ (адеплилик) къан бла бериледи деп андан айтхандыла. Бий жаш бла ёзден къыздан, неда бий къыздан бла ёзден жашдан, некях бла туугъан сабий чанкагъа саналгъанды. Туура бийлеча болмагъанлыкъгъа, намыслары, даражалары да жюрюгенди.

Ёзден неда къара ёзден. Нек айтхандыла алагъа алай? Ала да кеслерин ариу жюрютгендиле. Чанкалагъа, бийлеге жетмесе да, санлары, адамлыкълары, аш ашагъанда, кийим кийгенде да кеслерин айырмалы кёргюзте билгендиле. Сёлешгенде, алгъыш этгенде, баргъан-келген заманда, ашаргъа олтургъанда бийик даражада болгъандыла, кёп хапар айтып, кишини башын аурутмагъандыла. Юйдегили бола башласала уа, ала да кеслерине тийишли жерни излегендиле.

Къул. Тукъумда бир къауум адам кеслерин жюрюте билмегенлерини хатасындан айтылгъанды алай. Ушагъыусуз затлары уа ма была болгъандыла: кесин былхымсыз жюрютсе, эриши, аман сёз айтса, азыкъ ашагъанда жутлукъ этсе, къазанда эт бишгинчи, тёзмей ашаса, хылыф-хылыф ашаса, уллу къапса, жыйындан урласа, кёп жаншаса.

Кесин алай жюрюте билмегеннге  кенгден къарап, багъа бичгендиле. «Къулдан туугъан, къул кёре эдим сен», - дегендиле. Бир сёз бла айтханда, «къулну урургъа мюйюзю жокъду», дегендиле буруннгулула. Ала къылыкъсызлыкълары бла кеслерин билдирип къойгъандыла. Алай бла ол ыспассыз сёз аны сабийине, туудугъуна да аталгъанды. Къарауашны да къулдан башхалыгъы жокъду.

Совет власть киргенден сора чанкаланы, бийлени, къара ёзденлени да бу мени болсун деген адамларын къоймай къурутхандыла. Сёзсюз, ол бек жангылыч, терс иш болгъанды. Терсге-терс, тюзге - тюз деп къарасала, иги боллукъ эди.

Сёз ючюн, Сюйюнчлагъа аман тукъум эди неда алада аман бий бар эди деп бир адамдан да эшитмегенме. Неда Орусбийланы алайыкъ. Ызы бла Абайларын, Жанхотларын да. Бу тукъумлагъа сёгюм, баям, киши да саллыкъ болмаз эди. Ала эллерин сакълагъандыла, къарыусузгъа къарагъандыла.

Къайсы миллетде, тукъумда, элде да бир аман адам чыкъса - ол аны атын аман бла айтдырады. «Нальчикский» совхозда ишлеген кезиуюм эсиме тюшюучюдю. Анда Орусбийладан бир жаш адам ишге тохтайды. Аны тюрт-мюрт эте эдиле дайым. Сиз аллай-быллай тукъумсуз деп, башын алып Къарачайгъа къачарча этген эдиле. Аны не терслиги бар эди Орусбийладан эсе? Кимге хатасы жетген эди?

Ол заманда къуллукъгъа салабыз, партиягъа алабыз, депутатха сайлайбыз деселе, адамны чыкъгъан жерин, тукъумун (чанкамыды, биймиди, ёзденмиди деп) тинтип, ол кёргюзтюлген жерине тийишли тюйюлдю деп, учуз этип къоя эдиле, сансыз къарап.

Анга алай этгенледен ол жюз кере таза эсе да, акъылы, билими, адамлыгъы бла да бийикде эсе да, жокъ эди анга жол. Аллай жангылыч, терс затла биз кёчгюнчюлюкден къайтханда да жюрюгендиле: ол аны жашы, къызыды деп. Сютден акъ эсенг да, къараларгъа кюрешгендиле, жарсыугъа.