Къыралыбызны жол къурулушуну тарыхындан

Россейде жолланы къурулушу тыш къыралладан башха амалла бла баргъанды. Баям, ол кеси да бу ишде хайырланылгъан таш эмда юзмез кёп тийреледе азлыкъ этгенлери бла байламлы болур эди. Онсегизинчи ёмюрню экинчи жарымында Москвадан башланнган жаланда почта жолланы узунлугъу онжети минг километрге жете эди. Ол кезиулеге бек уллу кёрюмдю болгъанлыкъгъа, аланы ишлеу амалла уа артыкъ жангычылыкъла бла белгили тюйюл эдиле, кёбюсюнде жолланы жерни тюзетип эмда агъач бла кючлендирип ишлегендиле.

Бизии къыралда керти да жол къурулушну башланнган  чагъына  Сенатны 1722 жылда 1 июньда Петербургну бла Москваны арасында жол ишлеу бла байламлы буйругъу чыкъгъан кюнню санаргъа боллукъду. Анда уа былай айтыла эди: «…Мырды жерледе уа бутакъ къысымла тизип, орталарын топуракъ бла толтура кетип, ёрге кётюрюрге керекди, ызы бла багъанала салып, аланы юслерин да аз-маз топуракъ къуюп, тюзетирге тийишлиди».

Быллай бош технология къыралны шимал тийрелеринде артыкъ иги болмагъанды. Аны ючюн жолланы бир-бир жерлерин таш бла этип башлагъандыла. Ол жыл окъуна декабрьде Сенат жангы буйрукъ чыгъарып: «…Керек жерледе уа, таш элпек табыла эсе, аны гам тизип, жолланы экиден бирин аны бла этсе тап боллукъду», -дегенди. Россейде тынгылы жол къурулушну тарыхы да  андан башланнганды.

Эм магъаналы къырал жолланы зыгъыр жайып тап халда тутхандыла. Ал кезиуледе аны теплеп кючлендирген амал болмагъанды, анга жаланда 19-чу  ёмюрню ортанчы жылларында кёчгендиле. Ары дери уа, 1786 жылдан башлап, къыралда жолланы эки къат этип тебирегендиле. Ол амалны капитан Баранов къурагъанды. Анга кёре,  жолну мурдору «гитче жумуртхача» аллай ташладан этиле эди, башы уа, 2-4 дюйм къалын, ууакъ ташла бла юзмез жайып, темир эмда таш токъмакъла бла тепленип алай. Ишни бардыргъанда, «бир амал бар эсе, 300 пуд (кёп къалмай 5 тонна) ауурлугъу болгъан катокну хайырланса иги боллукъду», деп айтыла эди. Сёз ючюн, бу амал Францияда жаланда 1830 жылда чыкъгъанды.

1860 жылдан сора жол къурулуш Россейде  селейип  тебирейди: 1861 жылгъа дери 230 километр чакълы жол ишленип тургъанды жыл сайын, ызы бла уа ол азайып, жаланда 20-30 километр болгъанды. Онтогъузунчу ёмюрню ахыр кезиулеринде, къыралны кюнбатыш регионларында стратегиялы магъаналы жолланы къурулушу башланнганы себепли, ол кёрюмдю 300-350 километрге жетгенди. Сёз ючюн, ол заманда, жыл сайын хайырланыугъа 730-1320 километр темир жолла бериле эдиле.

Жолну къалынлыгъын тергеу бла уа иги да алгъа кюрешип башлагъандыла. 1870 жылда Е. Головачёв:  «Таш бла зыгъыр къатышха юзмез къошуп, ызы бла теплеп гам этсе, жол къайда къаты боллукъду», - деген эди.

Ол жыллада окъуна жол къурулушда техника кенг хайырланылып башланады, ишчилеге болушлукъгъа грейдерле чыгъадыла. Бу машинаны ары дери иги да алгъада (1795 жылда) къурагъан эдиле. Ал заманлада аны атла тартып болгъандыла, артда уа къайнар тылпыу бла, ызы бла уа отлукъ бла ишлеген моторла. Озгъан ёмюрню аллында бульдозерле чыгъадыла. Ала да къайнар тылпыу бла ишлегендиле, 1931 жылда уа дизель отлукъгъа кёчген техника къурагъандыла.

Жол къурулуш ансыз болмазлыкъ энтта да бир машина барды – экскаватор. Аны биринчи тюрлюсюн Уильям Отис къурагъанды, ол 1836 жылда болгъан шартды. Биринчи машина 120 адамны орунуна ишлей эди. Дизель моторлары болгъан экскаваторла уа 1950 жыллада кенг жайылып башлагъандыла.

Союзну заманында болумгъа къараса, бизде технологияла бираз артха къалгъанларын белгилерге боллукъду. Жыйырманчы ёмюрню отузунчу жылларына АБШ-да бла Германияда болгъанча аллай магистральланы бизде бир он жылдан сора ишлеп башлагъандыла. Кёбюсюнде ол къыйын табийгъат болумла, жерлени башхалыгъы аслам болгъаны бла байламлы эди.

Къалай-алай болса да, жол къурулуш бизде Уллу Ата журт урушну кезиуюнде да тохтамагъанды. Ол жыллада 91 минг километр жолла, 90 минг кёпюр чачылгъан эди, аскер жолчула уа бир минг километр чакълы узунлукъда кёпюрлени жангыртхандыла эмда беш мингден артыкъ километр жолла ишлеген эдиле.

Урушдан сора  1958 жылгъа дери жол сетьни узунлугъу 106 минг километрден атлагъанды, 1948 жылда уа кеси аллына жюрюген биринчи автогрейдер ишлеп башлагъан эди. Ол кезиуледе кёп уллу шахарланы араларында магистральла ачылгъандыла, 1990 жылгъа уа РСФСР-де жолланы барыны да узунлугъу 455,4 минг километрге жетгенди. 

Алай бла жол къурулушну тарыхы бек байды, къадар,  амалладан, тинтиуледен, техникадан толуду. Россейни жерлери башха гитче къыралладача,  бир халлы  тюйюлдюле, бизде тикле, тюзле, сууукъ эмда исси тийреле асламдыла. Хар биринде да кесини бир амалын хайырланыргъа, асфальтны да анга келишген тюрлюсюн жаяргъа керекди. Бирлеринде уа аны бла угъай, бетондан ишлерге тюшеди. Шёндюгю техника да алгъын тюрлюлеринден къайда игиди, аланы бир-бирлери жолну мурдорун бир сантиметрге дери алай тюз жарашдырыргъа, асфальтны да сыппа-сыйдам этерге онг бередиле. Жол къурулушну кесинде уа синтетика материалла кенг хайырланылып башлагъандыла.