Эски жырлада таулуну ташха сыйы, ийнауу да

Таулу таш бла бек эрттеги заманладан байламлыды. Таш анга жастыкъ да болгъанды, ышыкълыкъ да этгенди, душмандан къорууларгъа да жарагъанды, чеклени белгилеп да сюелгенди. Таулула кеслерине керек затланы, ол санда юй кереклени да, этгендиле андан. Ёмюрлени санагъанда, «таш тегене болгъан заманда» деп да андан эсгергендиле. Холамда, Бызынгыда, башха тау ауузлада да, ташдан къалагъандыла юйлерин, тыпырларын да андан этгендиле. Къолайлыракъла уа аны жонуп сюегендиле жашар журтларын.

Бек эрттегили «Алан айтышда» окъуна, жаш былай айтады къызгъа:

Сен ариуну тёбе чачын бек алгъа
Билегиме чырмамасам, ёлейим,
Сайла бу таш журтда бир жер тамалгъа,
Юй болургъа келген эсенг, кёрейим.

Таш журтла сагъынылгъан жырла дагъыда кёпдюле халкъда. «Жырчыла» дегенде: «Эй, бийик тауда жаш ёсдюрген бар эди, юй ишлерге таш кётюрген бар эди», – деп айтылады. «Зурум бийче» деген жыр а: «Атам Ёрюзмек таш къаласында жашай эди», – деп башланады. «Дюгербий», «Сарыбий бла Къарабий», «Темиркъан улу Ачемез» деген жырлада да сагъынылады таш арбаз.

«Къазауатда ёлген эрине къатыны этген кюйде» да сырын айтхан тиширыу: Алтын Хардар, таш юйюмю ожагъы, Баш сыйлымы тёрде тургъан къонагъы», – деп башлайды сёзюн. Анда дагъыда душманны аллына чыгъа туруп, эр кишиле ташла бла сауутланнганлары барды.

«Атокъ» деген белгили жырда уа Темирханны къынасакъал аскерлери бла къазауатха чыкъгъан басханчы батыр Атокъ юй адамы Акъуугъа осуятын этеди. Ол анга: «Адыр-Сууда къара ташладан таш жарып, кешенеми да Ючкум элинде ишлерсе», – дейди. Алай бла таш бу дунияда угъай, хакъ дунияда да аны юйю болурун излей.
«Чонг къала» деген жырда уа былай айтылады:

Эл башында бегим къала, Чонг-Къала,
Тургъан эди тау башлагъа тенг бола.
Баш эринде къаяла бла тенг ёсген,
Бийиклиги беш да басхыч салдыргъан…

Ма аллай къалагъа келедиле душманла. Ала – сансыз. Къаланы къоруулагъанла уа – аз. Жети кёзю жети жолгъа къарагъан, жети элни къорууларгъа жарагъан къаладан атадыла батырла, алай а садакъ окъдан жаула кёп болуп чыгъадыла.

Ай, не медет, къала ташы тепмейди,
Чонг-Къалада сауут-саба жетмейди, – деп жарсыйды эрттеги жырчы.

Ташланы эрттегили таулу сауутнуча хайырланы белгилиди. Сёз ючюн, «Зурум бийче» деген жырда быллай тизгинле бардыла:

Барач ташла жауа эдиле юсюбюзге, буз кибик,
Ой, буз кибик, хой,
Къазауатчыла жилай эдиле, къыз кибик,
Ой, къыз кибик, хой.

«Барач» деген сёз «тау» деп кёчюрюлгенин эсге алсакъ, ангылашынады айтылгъан Акъсакъ Темир бла байламлы жырлада да айтылады таш. Биринде: «Ой, не этейик, сауут-саба жетмейди, эр балала, таш аталмай, ёлелле», – деп барды. «Батагъала» деген жырда да аны юсюнден: «Кёселеге таш жетмейди атаргъа, темир жокъду азат уруш ачаргъа», – дейди жырчы. Таш артына бугъуп, алай сакълагъанлары да айтылады душманны. «Сары къая» деген жырда уа:

Маржа, жашла, марап атып туругъуз,
Башларындан таш-агъачны къуюгъуз,
Сермеп алып, жауну бирден уругъуз!»

– деп шыбырдайды тенглерине ёле тургъан батыр.

Бу жырла XIII– XV ёмюрледе жазылгъанларын эсге алсакъ, миллетни таш бла байламлыгъы къалай эрттеледен келгенин эслерчады. Алай болуруна табийгъат да этгенди себеплик – анда болгъанны жарашдырадыла адамла башларына. Кишиликлерин, къатылыкъларын да табийгъатда кёрген затлары бла тенглешдиредиле.

«Акъ тайчыкъ» деген эрттегили сарында Таугерий, Тарм ханны жалчысы, тарыгъыуларын айтады:

Саным – темирден, ой, анам,
Таш кюбюрчекде болур эди мени жаным.

Ол кёзюне кёрюннген атлыны къуууп бара, таш болуп къалады, ауузундан сёзю чыкъмай. Ол атлы къыз эди. Ол анга:

– Эй, улан, не этесе былайда,
Таш да жарылды, жол да бюгюлдю,
Сен а тураса сирелип, таш болуп, ташны къатында? – дейди.

Ол таурухду, жомакъ. «Акъбилек бийчеде» уа тарых теренлигинден айтылады хапар. Акъсакъ Темир Акъбилекге келечиле жибереди: «Баш иенгден, къарындашынгдан, жашынгдан бирин сайлап, къалангдан кетсенг, хата этмем», – деп. Бийче жырында ол болумну былай суратлайды:

Келгенелле келечиле къанлымдан,
Адепсизле, сюелгенлей аллымда,
Юч таш бла уруп мени башыма,
Тобукълан деп, буйрукъ берип башлалла.
Биринчи таш санларымы сал этди,
Экинчи таш кёзлерими къан этди,
Ючюнчю таш нюр бетими саз этди.

Биринчи таш къарнашымед, бал терек,
Экинчи таш ёшюнюмде балам эди,
Тейри берген жулдуз жилтин адам эди.
Ючюнчюсю – арбазымы иеси,
Къойнумдагъы бал баламы атасы.

Акъсакъ Темирни бир жырында уа, аны аскери кирип келгенде, таулу элде хар бир таш къан сийди деп айтылады.
«Батырланы жырында» уа жашла ташла бла къарыу сынайдыла. Аллай сынаула, къол, инбаш таш атып ойнаула, «Атаралда», «Чотчаланы Жарасланда», башха жырлада да бардыла. «Загъашток улу Чёпеллеуде» уа: «Атхан огъу тийип, суу ташланы тешеди, Болат а къылычы жау башланы кеседи!», – деп айтылады. «Жансохланы жырларында»: «Садакъ огъу сослан ташдан уруп ёте эди», – деп айтылады Кичибатырны юсюнден. Анда адам сыфатлы таш да барды. Анга атхан окъларын чыгъарып эришедиле батырла.

Аны жаланда Жюзе эталады.
Тартып-тартып, алды темир садакъ окъланы, ойра,

Къара ташны агъызды да къара къанын, ойра,

– дейди аны юсюнден эрттегили жырчы.  Жырда «Ташлы-Сырт» деген жер аты да барды. Ол Кёнделен башындады. Анга алай бош аталмагъаны хакъды. Мында: «Жолунг ташсыз болсун!» – деп, алгъыш да барды.

Сослан таш бла состар ташла эски жырлада терк-терк сагъыныладыла. Къарчаны юйю сослан ташдан болгъаны айтылады. Состар ташны ол къамасы бла сермеп уруп, эки этгени да барды. Дагъыда Къарчаны жырларында аны юсюнден таш бла байламлы быллай тизгинле бардыла: «Къая ыранда буруу тешмез таш къадауу бар эди», «Къара ташдан багъа жетмез сыйлы тахы бар эди». Алада Тамгъа-Таш да сагъынылады. Къарча таш, агъач юй къалатады деп да барды.

Гошаяхны Къара-Ташы да эртте киргенди халкъ жырлагъа. Ол сюйгенини аллына къараргъа барып тургъанды алайгъа. Ол таш бюгюн да сюеледи Бахсан ауузунда.

Бийим келип кёрсек, бирге бир жырлайыкъ,
Тюйюл эсе, жиляп, ташны эки жарайыкъ.
Къаншау-бийими, сау эсе, ол Таш бизге айтыр,
Ёлген эсе уа, сын ташын салырбыз, къайтып,

– дейди Гошаях къарауашы Къарачачха. Дагъыда анда: «Ол сермешге Къаншау акъ кюбесин кийгенед, арслан кёкюрегине хомпар ташы тийгенед», – деп айтылады.

«Аштотур бла Батокъ бий» деген жырда уа Аштотурну-Ташы сагъынылады. «Акъ атны жырында» Чариш-Чек-Таш деп да барды.

Бек эрттегили да, жарсыулу да жырладан бири «Темир Басханукъду» бизде. Ол юйдегиси Сарайдагъа жортууулладан келтирген саугъаланы араларында «асылташ» деп да барды. Баям, багъалы таш дегенликди. Накъут ташлары жылтырагъан бёрк да сагъынылады. Аны кече бла къачырып кетген бийге Бахсанукъ: «Шаулух-бийге берген ашым харам болсун, таш болсун!» – деп, алай къаргъыш этеди. Къачханланы ызларындан жетип, бийчесин артда эки эмиликге тагъып жыртдырады. Хурттакларын къул-къазакъла бирге жыйып, къара сын таш салалла. Сау ингирни бий Бахсанукъ ташха къарап турады да, ауур сагъыш этип, анда кечге дери олтурады.

Танг атханлай, къобуп, бий алайгъа келген эди,
Ол сын ташны марап, садакъ огъун ийген эди.
Бахсанукъну деу жюреги дертден аны бла тоймады,
Ол адетин, бир жыл озгъунчу, бир да къоймады.

Башында айтылгъаныча, къаргъышла да бардыла таш бла байламлы. Сёз ючюн, ауур къаргъыш да этеди Гошаях бийче: «Ой, Къарачач, къайда энг, жанынг терк къурурукъ, тирмен ташда, тохтамай, жети кюн буруллукъ?» – деп. Озгъан ёмюрню отузунчу жылларында жоюлгъан жашха аталгъан «Халидни кюйю» деген сырында уа сюйгени: «Кеси тенгли бир таш тюшге эди сени жойдургъан элинге! – дейди ачыуунда.

«Трамланы Ильясны жырында»:  

Тёшегибиз ташдан болду, нар болду,
Жууургъаныбыз кёкден акъгъан къар болду,
Эй, дуниябыз, къабыр кибик, тар болду,

– деген сёзле бардыла япон урушну юсюнден.

Мамырлыкъгъа ишлеген тирмен ташла да сагъыныладыла эски жырлада (сёз ючюн, «Сарыбий бла Къарабий», «Атарал»). Сора таш салыу адет да барды.

Ташха ма быллай уллу магъана бергенди таулу жашауунда.