Таулуланы алгъыннгы жашау турмушларыны суратлары

В.Я.Тепцов бизни тийреледе жолоучулукъда болуп 1892 жылда «По истокам Кубани и Терека» деген ишин жазгъанды. Анда ол таулуланы (ол алагъа тау татарлыла дегенди) жашау турмушларыны юсюнден кёргенин ачыкъ этгенди. Таулуланы, дейди тарыхчы, миллет энчиликлерин толусунлай сакълаялгъанлары бизге бек сейирди.

Тепцов белгилегенича, хазна адам ёталмагъан тау тикле бла чекленнген табийгъат болумлагъа кёре таулула къауумлагъа юлешинедиле. Хар бир къауумну бирсиле бла кёп бирге ушагъанлыкълары болгъанлыкъгъа, аланы кеслерини энчиликлери да барды. Айтханыбызча, къауумланы башхалыкъларыны мурдору табийгъат болумланы энчиликлерине, тарыхха эмда тышындан келген болумлагъа кёреди. Алай бла Къобанны чыкъгъан тийрелеринде эмда Басхан (Орусбийлары) талада жашагъанла кеслерине къарачайла дейдиле, ала халкъ таурухлада аты жюрюген деменгили Къарча батырны тамырларындан жаратылгъаннга санайдыла кеслерин. Чегем тарында жашагъан чегемлиле да кеслерин ол къауумгъа къошадыла.

Черек сууну жагъасында орналгъанла бызынгы къауумдандыла, энишгерекде – холамлыла. Бу къауумну биринчилери сыфатлары бла чегемлилеге ушайдыла: бийик ёсюмлери, кенг жауурунлары, жютю жаякъ сюеклери, базыкъ эринлери, уллу тишлери эм гитче кёзлери. Быланы къылыкълары бирси къауумладан эсе огъурсузуракъ кёрюннгенди жолоучугъа.

«Алай бла, - деп жазады В.Я. Тепцов, - тау татарлыла тинтиучюлеге бек сейирдиле, кеслерини озгъан кюнлерини тарыхы эм бюгюнлюклери бла. Солуу кюнлеримде таулуланы битеу тарларында болургъа тюшгенди, аламат табийгъат суратлагъа бла халкъны жашаууна да къарагъанма».

Алай бла Элбрусну тийрелеринде жолоучулукъларыны чегинде В.Я. Тепцовну къаууму Малканы жагъасында бир къошха жетгенди. Анда терек бутакъладан ишленнген къошда, деп жазады ол, эки жаш сюрюучю жау ура тура эдиле. Ала мудах эдиле, биз аладан сют бла бишлакъ тилейбиз, ахча тёлерге да сёз беребиз. Ала бизден хакъ алыргъа унамайдыла:«Биз сатыучула тюйюлбюз, аш-азыкъны сатмайбыз, нек дегенде адетлерибизни багъалайбыз. Къонакъны бийик даражада аламайбыз, чатырыбыз, гыржыныбыз, сырабыз жокъду. Алай болгъан затыбызны келгеннге беребиз, аны ючюн ахча алмайбыз, бизге Аллах берликди. Къолайсызлыгъыбыз ючюн кечерсиз», - дейдиле ала.

Биз а алагъа ахча берирге кюрешгенибиз ючюн уялып,  кечгинлик тилейбиз. Аланы мудахлыкъларын къарангылыкъгъа санагъынабыз да терс болгъанын артда билгенбиз: юч кюн андан алгъа сюрюучю жашла аталарын асырагъандыла эмда ол бушуудан алыкъа жайыкъмагъандыла.

Ала бизге ызы бла кийизле келтирип, аны юсюне гоппанлада къаймакъ, сют баш, айран, жангы урулгъан жау, юч уллу тёгерек бишлакъ салгъандыла. Ала хар жумушну сабыр халда, ашыкъмагъанлай толтургъандыла. Баям, бу жаш адамла аланы къартла юйретген къонакъбайлыкъ тёрелени кеслери аллына биринчи кере толтура болур эдиле.

Бизни бла олтуругъуз деген тилегибизни ала дурус кёрмегендиле, адет-тёре къонакъла бла бирге олтурургъа эркинлик бермейди, жаланда алагъа къуллукъ этерге, сакъ болургъа жарайды, деп. Ала, буйрукъларыбызны сакълагъанча, бир жанында сюелип тургъандыла. Сюелип туруу таулулада намыс бериуню белгисиди, ата-анагъа хурмет этгенча.

Бир кесекден жашлагъа сау къалыгъыз деп, биз жолубузгъа атланнганбыз, Малкадан ётюп, Балыкъ башына кётюрюлюп тебирегенбиз. Ызы бла Кыртык талада да болгъанбыз. Алайдан узакъ болмагъанлай Адыр-Сууну бир да болмагъанча ариулугъун, айбатлыгъын да кёрдюк, андан Баш таугъа бла аны бузларына къараргъа аламат онгла бардыла. Бу талада къаралдым нарат агъачла тюз да чыранланы чеклерине дери ёседиле.

Алай бла Орусбийланы ауулларына жетгенбиз. Анда элли орус писарь бла жолукъгъанбыз. Ол бизге Орусбийланы Исмайылны юсюнден айтханды. Биз кесибиз да аны юсюнден кёп иги зат эшитген эдик да, танышыргъа излегенбиз. Алай ол къайры эсе да кетип болгъанды. Биз аны тау къыйматланы жыйымдыгъыны юсюнден да биле эдик. Исмайыл таулуланы тарыхын бек иги билгенди, таулагъа чыгъыуда алчы болгъанды, табийгъатны да тюз кесини юйюнча сезгенди. Бийни жарыкъ къонакъбайлыгъы аууздан-ауузгъа айтыла келеди, аны бла бирге ол бек сабыр, огъурлу адамды. Исмайылны юйюнде жаланда тиширыула болгъандыла. Аны эки къызы бизни бек сыйлагъандыла. Старшина да тышында эди да, анга да тюбеялмагъанбыз.

Орусбийланы эллеринде жол кёргюзтюучюле алыргъа излегенбиз. Аланы санында Омар деген эр киши болады. Ол кеси заманында Питерде эмда тыш къыраллада болгъанды, орусча да бир кесекле сёлешгенди. Элде белгили мараучу Ахыя бла танышхан эдик, ол кёп жолоучулагъа нёгер бола келгенди, ингилизлиле бла Минги таугъа чыкъгъанды. Биз аны нёгерге алыргъа бек сюйгенбиз, алай ол унамагъанды: «Болжалгъа салыргъа жарамагъан бир уллу жумушларым бардыла», - деп.

Ахыя бизге кесини тамата къарындашын жибергенди. Ахыя кеси деменгили ёсюмлю, сабыр эмда сый-намысха къаты болгъан эр кишиди. Къарындашы уа аз сёзлю, бетинде ышарыуу эсленмеген мазаллы абадан адамды, орусча бир сёз да билмейди. Омаргъа суткагъа 1 сом бла 50 капек тёлерге келишгенбиз, акъсакъал а бир сомгъа барыргъа унагъанды.

Омар эмда Ахыяны къарындашы бла биз Сылтыран шауданны онг жагъасы бла баргъанбыз. Ол элни ичи бла ётюп, аны аягъында Кыртыкгъа къошулады, аны чыкъгъаны уа Сылтыран кёлденди. Сылтыран къутуруп, бу жерлилеге кёп хата келтиргенди. 1881 жылда ол бир кечеге Орусбийланы эллерине болмагъанча къыйынлыкъ да келтиргенин белгилерчады. Ол кече кёл кесини жагъаларындан чыгъып ауулгъа ургъанды, жолунда тюбеген болгъан затны бузуп. Онла бла юйлени мурдорларына дери ойгъанды, кёп мал къырылгъанды, аш-азыкъ къыстырыкъланы къоранчлары да болмагъанча уллу эдиле. Къутургъан сууну толкъунларында юйлеринден къачып чыгъаргъа жетишалмагъан бир ненчаулан да ажымлы ёлгендиле.

Сылтыран кёлге уа бек аз элли адам жеталгъанды, жолоучула уа, Омар айтыугъа кёре, ол жанына къараргъа окъуна къоркъгъандыла. Аны сылтауу ары бир тюрлю бир жол элтмегениндеди. Биз а атланнганбыз ол къоркъуулу жолгъа. Аны ючюн а къаялагъа тагъайлагъа тагъылып минерге, кезиуден кезиуге ычхынып,  жыгъылып, секирип атлап, бетибизни-къолубузну жыртдырып барыргъа тюшгенди. Бизни жаланда Ахыяны къарындашы ашыргъанды. Биз аны сабырлыгъын кёрюп, таукел бола эдик, ансы абызырарыкъ болур эдик. Ол бизге кёл этдире билгенди, кеси бу жол бла биринчи кере баргъанына да къарамагъанлай.

Алай бла ахыр табийгъат къабакълагъа жетгенибизде,  аламат тау кёлню суратын кёргенбиз. Ол уллу тюйюлдю. Сууу жашил-кёксюлдюм тюрсюнлюдю.  Ол бек тереннге ушайды, алай, суууну мияла кибик тазалыгъына да къарамагъанлай, тюбю кёрюнмейди. 1881 жылда ычхыныууна дери ол андан да терен болур эди. Тёгерегинде бир зат ёсмейди, кырдык-кёкен ахыр къабакъланы аллында окъуна ёсмей башлагъанын эслегенбиз. Кёлге бурулгъан буз чыранла хар заманда ауанададыла, аны себепли эримейдиле. Сууну жылылыгъы тёрт градусду.

Кёлню шаркъ жагъасында жугъутур, айыу тюбейди, тийредеги къаялада жумарукъла уяла саладыла. Кюн батхынчы термометр 12 градус жылылыкъны кёргюзте эди, кюн кетгенлей, ол мычымай 3 градусха дери тюшгенди, сууукъ жел тёздюрмей башлагъанды. Сылтыран шауданны айтханда уа, ол ауулда къошулады Кыртыкгъа эмда элден бир кесек баргъанлай, чучхургъа бурулады.

Элге биз ай жарыгъында къайтханбыз. Кече узуну ауулда жыр, къобуз, ушкок атылгъан, жаш тёлюню ауазлары эшитилгенлей тургъандыла. Чалгъыгъа чыгъар кюнле жете эдиле. Таулула ишни кезиуюнде къыйналлыкъларын билип, алгъадан иги солургъа, кёллерин жарыкъ этерге излегендиле. Чалгъы заман алагъа бек сыйлыды, нек дегенде узун къышда малны ашы эркин болургъа керекди. Ол кезиуге сау ыйыкъны хазырланнгандыла. Жаш тёлю байрамла къурайды, элни ичи бла айланып къобуз тартып, жыр айтып. Кечеле бла тепсеуле барадыла, бир юйге жыйылып,  танг атхынчы аякъ бюгедиле ала. Абаданла уа чалгъыланы, сенеклени, басхаланы хазырлайдыла, ныгъышлада олтурадыла, базарлагъа барадыла. Акъсакъалла ныгъышлада чалгъы кезиуню башланыр кюнюн шарт белгилейдиле.

Ол чакъ жетгенлей, ауул танг аласында жолгъа тебирейди, хахай-тухай этип, чаришле къурап, тепсеп, жаяу, атлада да барып. Юйде жаланда къарыусуз къартла, гитче сабийле эмда элни омакъ бийчелери къаладыла. Чалгъы чалгъан кезиу урунууну кезиу бла бирге байрам да болгъаны себепли, адамла ариу кийимлерин, кёнчек-кёлеклерин, жыйрыкъларын биргелерине алыргъа да унутмайдыла.

Биз Орусбийланы эллеринден чалгъы башланырны аллында байрамны къызыу бара тургъан кезиуюнде кетгенбиз. Андан ары жолубуз Басхан тала бла Чегемге эди. 

Сурат «Балкария сквозь века» деген китапдан алыннганды.