«Балкария» – жюрек къууандыргъан ёхтемлигибиз

«Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбль 1988 жылда чыкъгъанды сахнагъа. Алай а аны тохташыу жолу кёп жылла андан алгъа башланнганды. 1933 жылда Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъда жыр-тепсеу къауум къуралгъан эди. Къабарты-Малкъар жыр эм тепсеу ансамбль аны мурдорунда къуралгъанды. Аны башчыларындан бири Рахайланы Якуб болгъанды. Онжыллыкъ Ульбашланы Мутай да бу искусствогъа жолун анда башлагъанды. Ансамбль «Исламей», «Абезех», «Тёгерек тепсеу», «Тюз тепсеу», «Удж», «Кафа», «Асланбий» деген эм башха халкъ тепсеулени кёргюзтгенди. Уллу Ата журт уруш башланнганда, тепсеучюлени бир къаууму фронтха кетгенди.

Малкъар халкъны зор бла кёчюргенлеринде, миллет тепсеулерибиз унутулмазча, тепсеучю жашланы хар бири тургъан жерлеринде тепсеу къауумла къурагъандыла. Сёз ючюн, Къыргъызстанны къырал филармониясында «Кавказны тау къушлары», «Кавказ» ансамбльле болгъандыла. Мутай да алада тепсегенди.

1957 жылда сюргюнден жыйылгъанлай, Улбаш улу алгъыннгы жыр эм тепсеу ансамблине къайтханды. Сотталаны Къаншау да баргъанды ары. 1965 жылда уа ол ансамбльни атына «Кабардинка» деп атагъандыла.

Озгъан ёмюрню 90-чы жылларында республикада айырылыу хапарла жюрюгенде, «Кабардинка» бир баргъан жеринде, ансамбльни балетмейстери Улбашланы Мутай болуп тургъанлай, таулу тепсеулени тепсерге унамай тохтагъандыла. Адамны миллети ючюн угъай, фахмусу ючюн сюйген халкъыбыз ол кюнледе мудах болгъан эди.

Кесибизни тепсеу ансамбльни къурау къайгъы этгенле уа ары дери да бар эдиле. Къудайланы Мухтар 1960 жылда окъуна ол къайгъылары бла белгили фольклорчу, этнограф эм поэт Шахмырзаланы Саидге келген эди. Ол, Саидни биргесине тау эллеге айланып, къартладан халкъ тепсеулени суратлауларын жыйгъанды.

1987 жылда уа, эслилерибиз кёллендирип, Къудай улу къарачай-малкъар тепсеулени салырча ансамбль къурар оюмгъа киргенди. Аны юсюнден дискуссияла газетледе, телевиденияда, радиода да баргъандыла, халкъ асламлагъа да соруу этилгенди. Обкомда бу соруугъа къаралгъанда, бирлик болмаса да, ол замандагъы биринчи секретарь Е. Елисеев бла Зумакъулланы Борис келгенлени оюмларын къабыл кёрген эдиле.

Алай бла ансамбльге тепсеучюлени излеу, айырыу, сайлау башланады. Ол заманда Нальчикни администрациясында культура бёлюмню таматасы Жабелланы Лидия, жазыучула Тёппеланы Алим, Шауаланы Хасан, Гуртуланы Салих, Беппайланы Муталип, художникле Баккуланы Володя, Занкишиланы Ибрагим, башхала да, кече-кюн демей, ансамбльни къайгъысын кёргендиле. Ол къырал бюджетге кёчгюнчю, иш хакъны, башха ахча-бохча чурумланы да «Алтын къол» фирманы таматасы Къайталаны Исмайыл боюнуна алгъанды. Ол анда саналгъан элли адамгъа иш хакъгъа 110-шар сом берип тургъанды. Аны бла бирге ансамбльге сахна кийимле да тикдирип, музыка инструментле да сатып алгъанды. Темир устала Бачиланы Хамзат бла Курданланы Рашид къамала, хазырла этдиргенди.

«Терек» санаторийни директору Ботталаны Валерий санаторийни залын бергенди репетициягъа, элден келген жашла, къызла анда жашап тургъандыла. Биринчи репетиция 1988 жылда 16 октябрьде аны залында баргъанды. Къысха заманны ичинде жашла бла къызла онеки тепсеу салгъандыла. 1989 жылда 23 апрельде Нальчикде Профсоюзланы культура юйюнде халкъ «Балкарияны» биринчи концертине къарагъанды. Адам асыры кёпден, залда сюелирге окъуна жер жокъ эди.

Концертни «Озай» ачхан эди. Ары келгенле бир бирге ушамагъан тепсеулени кёргендиле: къызыу баргъан «Тёгерек тепсеу», тау шорхалача, ашыгъышлы «Асланбий», ёхтем, даражалы «Абезех», сюзюлюп баргъан «Тюз тепсеу», «Къыз тепсеу», жарыкъ салыннган «Той тепсеу». Буруннгу адет-тёреле бла байламлы тепсеуле да жарытхан эдиле ол кюн сахнаны – «Шертмен», «Гюппе», «Тепена», «Чоппа».

1990 жылда сентябрьде Абхазияны ара шахары Сухумда Тау халкъланы «Нартаа» («Нартла») деген биринчи тепсеу фестивальлары бардырылгъанды. Анга Къарачай-Черкесден «Эльбрус», Къыбыла Осетиядан «Симд», Шимал Осетиядан «Алан», Чечен-Ингушетиядан «Башлам», Абхазиядан «Шаратын», башха тепсеу къауумла да къатышхан эдиле. Аланы ичинде хорлап, «Балкария» «Алтын такъыягъа» тийишли болуп къайтханды. Къазахстанда болгъан фестивальда уа кюмюш майдал алгъанды. Ол жыл окъуна декабрь айда ол Ленинчи комсомолну лауреаты болгъанды. Францияда бла Бельгияда баргъан фестивальдан а таулу тепсеу къауум «Алтын таж» келтиргенди. 1993 жылда уа ансамбль Голландияда, Польшада, Германияда тепсегенди. Ызы бла Москвада белгили тепсеучю Игорь Моисеевни юбилейине аталгъан концертге чакъырылгъанды.

Биринчи заманда чыгъармачылыкъ жаны бла ансамбльде белгили тепсеучюле Алихан Мисаков бла Борис Нагудов кюрешгендиле. Апполаны Альберт къобуз сокъгъанды, къарындашы Артур а дауурбас къакъгъанды.  Ансамбльни директоруну къуллугъунда Рахайланы Олег, Таукенланы Идирис, Къулбайланы Людмила да ишлегендиле. Бусагъатда ол ишни биринчи тепсеучюледен бири – Энейланы Магомет толтурады.

Къудайланы Мухтар – хореограф, Улбашланы Мутай – балетмейстер, биринчи музыка къауумну таматасы Бегийланы Музафар, аламат солистле Теммоланы Фатима, Махийланы Асият, Жансюйланы Залина, Асанланы Инна, Гуртуланы Лейля, Биттууланы Асият, Къараланы Лейля, Толбайланы-Мирзоланы М., Токумаланы Борис, Жаболаны Анжела, Аскерланы Рамазан, Газаланы Махмуд, Жанатайланы Салих, Къудайланы Ахмат эм башхала аны аягъы юсюне этгендиле. Жаланда юч жылны ичинде – къысха заманнга – къыйын болумлада ала жыйырма беш тепсеу салгъандыла, кёбюсюн биринчи кере тепсегендиле. Дагъыда ансамбльни башха быллай къауумлагъа ушатмагъан энчилиги – тепсеу композицияла халкъ музыка инструментлени оюнлары бла къураладыла. Хар бир тепсеуде да, артистлени кийимлеринде уа бютюнда, эрттегили тарыхыбызны ызы сакъланады.

Бюгюнледе «Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбль, жюзле бла концертле берип, кесини фахмусу бла атын битеу дуниягъа айтдыргъанды. Ол Тюркде, Голландияда, Польшада, Германияда, Францияда, Италияда, Японияда, Къазахстанда, Абхазияда, Бельгияда, дагъыда кёп тыш къыраллада гастрольлада болгъанды, Москвада, Россейни башха шахарларында, крайларында кесини фахмусун кёргюзтгенди. Хар баргъан жеринден а аны фахмулу интернационал коллективи хорлам бла, сыйлы саугъала бла, махтаула бла къайтады. Аны тепсеулерине къарагъанла дайым ыразы болгъанлай, жашланы бла къызланы бийик усталыкъларын, ёмюрлени теренинден келген тепсеулерин эслеринде тутадыла.

Ансамбльни художестволу башчысы Къудайланы Хасан, тукъум къарындашы Мухтарны ызын андан ары бардырады. Ол салгъан «Абреклени тепсеулери», «Апсатыны къызы» (экинчи варианты), башхала да къошумчулукъ этгендиле.

Тюрк тилли халкъланы биринчи фестивальлары болгъанда, Тюркде «Балкария» къарачай-малкъар халкъны буруннгу тепсеулерин кёргюзтюп, къарагъанланы кёллерине жетгенди. Анкарада, Конияда концертлери, телевиденияда эки сагъат баргъан бериулери, мындан Кавказ урушну кезиуюнде кетген жерлешле бла тюбешиуле, аланы къууанчлары, кёз жашлары – бары да ансамбльни тарыхына киргенди.

Хунерли къызла бла жашла иги кесекден бери ара шахарыбыз Москвада хореография искусствобузну кёргюзтедиле. 2007 жылны ахырында, Къайсынны 90-жыллыгъына атап, «Балкария» Кремльдеги Съездлени дворецинде эки сагъатдан артыкъ тепсегенди. «Бештауэл-Столица» деген жамауат биригиуню правленини таматасы Атабийланы Жулдуз аны къураугъа уллу къыйын салгъанды. Ол биригиу чыгъаргъан журналны энчи номерин а бизни тепсеу коллективибизге атагъандыла.

2008 жылда уа, ансамбль 20-жыллыкъ къууанчын этгенде, Атабийланы Жулдуз, анда тепсеген жерлешлерин къууандыра, Чайковскийни залыны фойесинде малкъар миллетни эрттеден келген кийимлерини кёрмючюн къурагъанды.

«Балкария» аслам жетишими, иш кёллюлюгю, фахмулу артистлери бла ёхтемленир бийиклеге жетгенди. Миллет маданиятыбызны ариу бетден кёргюзтюрге итине, жашла бла къызла репетицияларын бир кюнде да тохтатмайдыла.

Бусагъатда миллет ёхтемлигибиз, кёп махтаулагъа тийишли, Россей къыралдан тышында да белгили «Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамблибиз, бизни халкълыгъыбызны шагъатлыгъы болгъаны сёзсюздю.