«Ариу адетлерибиз сакълансынла, тилибиз айнысын»

Элбрус районну сабий эм жаш тёлю чыгъармачылыкъны айнытхан Мокъаланы Магомет атлы араны устазы Жабелланы Зухура Магометовна Кёнделенни Доттуланы Ахмат атлы 1-чи номерли школунда «Тау адетле» деген биригиу ачып, анда аламат дерсле бардырады. Малкъар халкъны ариу адетлерини, кесини юсюнден да болгъанды бизни аны бла ушагъыбыз да.

– Зухура Магометовна, устазлыкъ ол адамны жюрегинден келген сезим болур,  деригим келеди. Сиз анга къалай келгенсиз?

– Медицина училищени бошагъанма. Ол жаны бла Лашкутада бир 4-5 жыл ишлегенлей, юйюр къурап, Кёнделенде жашап башлагъанма. Сора юйюрюмде къайынларым, къартларым да болгъандыла. Тёшекдеги саусузларыма къараргъа тюшгенди. Жашай баргъанда къобуз согъаргъа кюрешиучю эдим, сабийлени аякъ алдырыргъа да юйреталлыкъ эдим.

Иш излерге тюшгенде, районну сабий эм жаш тёлю чыгъармачылыкъны айнытхан араны таматасы Мисирланы Фаридагъа барама. Жумушуму да айтама. Ол да, сау болсун, къууанады, аллай адам керек болуп тургъанын айтады. Алай бла кружок ачып ишлеп башлайма. Сабийлени бек сюеме. Бир сабийни да жанын къыйнамаз ючюн, неге да ыразыма. Адет-къылыкъ жаны бла юйрете, дерсле берип башлайма.

– Сабийлени ол затлагъа юйретир ючюн уллу сынам, билим да керекди. Къайдан аласыз материалны?

– Тюздю, кёп затны сабийлигимден билгенме. Билмеген затларымы уа, китаплада излеп, окъуп, билип, дерслериме алай хазырланнганма. Районда болсун, республикада да эришиулеге сабийлени хазырлап, къатышдыра тургъанма. Ала да бийик даражалы махтаула бла къайтхандыла. Окъуучуланы абаданлары кете, аланы орунларына ууакъланы ала, жылдан - жылгъа ишлеп барабыз.

– Сабийле дерследе бегирек сюйюп не бла кюрешедиле?

– Эрттегили тепсеулени салабыз. Аны жаратадыла. Тепсерге юйреннгенден тышында да, Къудайланы Мухтар Чукаевични китабындан тепсеуню тарыхын билебиз. Анда хар тюрлю къымылдау энчи магъананы тутханы себепли, жангылыч ычхындырыргъа жарамайды. Сора унутула баргъан адетлерибизге юйретген сагъатлагъа да жаш адамла сюйюп къатышадыла.

– Сиз этген жумуш бек магъаналыды. Юйретген адетлеригизден бир къауумуну юсюнден бизге да айтсагъыз эди?

– Биринчиден, жаш бла къыз бир бирни жаратханларын, кеслерин къалай жюрютгенлерини юсюнден хапарлайым. Анга сабийле да сюйюп тынгылаучудула.

Таулуну биринчи къууанчы сабийини тою болгъанды. Аллай тойлагъа жыл санлары жетген къызланы ата-ана жанындан жууукъ адамлары элтип, той бошалгъандан сора уа, анасыны къолуна тутдуруп кетгендиле. Тойда уа къыз кёзюн ойнатып, керексизге ауазын чыгъарып, кюлюп турмагъанды.

Энди не заманлада да болгъан болурла къылыкъсызла. Аллайланы уа масхара этип, чамгъа салып, бедишлендиргендиле. Аллай адамны зараны сау тукъумгъа да жетгенди.

Тепсеуню да кесини жорукълары болгъандыла. Аладан бир жанына таяргъа жарамагъанды. Къызны бла жашны арасы бир метрден аз болмагъанды. Тиширыуну этегине окъуна тиер онгу жокъ эди эр кишини. Абезех тепсеуде баргъанда, къол аязларын ачып, бармакъларын чалдишдирселе, къыз жашны жаратханын билдиргенди.

Ма быллай затлагъа юйрете келебиз жашларыбызны, къызларыбызны да дерследе.

– Андан сора да, юйретген затларыгъызны юсюнден да билдирсегиз эди бизге?

– Бусагъатда тойла да алгъыннгы адетледен жаланда бир аз шартла сакъланнгандыла ансы, унутула, кете барадыла. Сёз ючюн, баш ау алгъан адет. Мында да алгъынча тюйюлдю. Кёпле жаулукъланы магъаналарын, къол ауну, бел ауну да неге жораланнганын билмейдиле.

Киеу, ыйыкъла бла адамлагъа кёрюнмей, къачып, бугъуп айланнганды. Намыс алай къаты болгъанды. Энди уа тойну таматасы да киеу, алайда сюелип халкъ аллында алгъышла алгъан да киеу. Ол а бизни миллетибизге арталлыда келишмеген болумду.

Сабийни бешикге салыуну да юйретебиз. Аурууу болмагъан, кирсиз адамны чакъырып болгъандыла бу жумушха. Бешикни жарашдырып, къагъанакъны салырдан алгъа, жукъучу болсун деп, ол бешикде киштикни ары бери булгъап, сора бисмилляны айтып, беш хычин биширгендиле. Аладан экисин баш жанына, бирин ортасына, экисин да аякъ жанына салгъандыла. Киндик анасы бла ёз анасы, сёлешмей, башындагъы бла белиндеги юч хычинни ашаргъа керек эдиле, сабий жиляуукъ бомасын деп. Аякъ жанындагъы хычинлени элтип, хаталары, палахлары кери кетсинле деп, кёзден ташада асырагъандыла.

Юйретиу ишни бир да тохтатмазгъа кюрешеме. Абаданлагъа намыс берирлерин тилейме. Кесинден таматаны жолун кесмезге, школда чапмай жюрюрге, тохтап,  устазгъа жол къоя билирге да.

– Юйюрюгюзню юсюнден да айтсагъыз эди?

– Баш ием Магомет бла юч къыз бла бир жаш ёсдюргенбиз. Жарсыугъа, жаш дуниясын алышханды. Къызла уа ючюсю да юч юйюрге келиндиле. Барысы да устазладыла, къайынлары бла татлы жашайдыла. Атагъа бла анагъа андан сора уа не керекди? Мен да къайынларым бла жашагъаным себепли, алагъа ариу къараргъа кюрешгеним къызлагъа да юлгю болгъан болур.

– Мен сормагъанлай, кесигизни айтыргъа сюйгенигиз да болур?

– Халкъ ариу адетлерин кёп ёмюрлеге сакъласын, тилибиз айнысын, замансыз бушуу сынамайыкъ, саулукълула болуп, насыплы тёлю ёсдюрейик.