«Къачан да адам улуну юсюнден сагъыш этгенди»

Прикладной космонавтиканы, космогонияны эм молекулалы биологияны мурдорун салгъан, белгили совет эм россейли айтхылыкъ алим, физика-математика илмуланы доктору, РАН-ны академиги, Ленин эм Демидов атлы премияланы лауреаты, Ленинни орденини кавалери Энейланы Магометни жашы Тимургъа бюгюн 100 жыл толлукъ эди. Малкъар халкъны айтхылыкъ келечисини  битеудуния космонавтиканы айныууна этген къошумчулугъун ачыкълагъан статьяны бизге СССР-ни, РФ-ни эм КъМР-ни къырал саугъаларыны лауреаты, РФ-ни бла КъЧР-ни илмуларыны сыйлы къуллукъчусу, РАЕН-ни академиги, профессор Абшаланы Магомет жибергенди.

    1943 жылда Тимур Магометович МГУ-ну механика-математика факультетине киреди. Андан ары ол кесини жашауун толусунлай илмугъа жоралайды. Ючюнчю курсда окъуй тургъан кезиуюнде, ол бек магъаналы илму иш хазырлайды. Аны СССР-ни Министрлерини кабинетини жабыкъ журналны 2-чи номеринде басмалайдыла. 1948 жылда Эней улу университетни бошайды. Диплом ишин а: «Программное управление ракеты в атмосфере» деген темагъа жазады. Алай бла хунерли жашны эслеп, аспирантурагъа чакъырадыла. Аны да жетишимли бошап, СССР-ни Илмула академиясыны Математика институтуна киреди. Анда ол белгили алим Мстислав Келдыш таматалыкъ этген бёлюмге тюшеди. Мында Тимургъа ракетаны учуууну механикасы бла кюреширге буюрадыла. Ол а аллай онг берилгенине болмагъанча ыразы эди. Кёкге учуу онг жаланда ракета бла боллугъун ангылагъан жаш алимге  ол неден да сейир эди. Белгили академик Дмитрий Охоцимский бла танышхандан сора уа, ала бирге илму эм техника борчланы белгилеп, ишлеп башлайдыла. Ала гъаршха адамны чыгъарыуну умутларына киришедиле. М. Келдыш башчылыкъ этген бёлюм бир кесекден институтха тюрлендириледи. Анда Эней улу  Д. Охоцимский башчылыкъ этген 5-чи бёлюмде ишлегенди.

    Кёп илму советлени бла тюрлю-тюрлю илму журналланы редколлегияларыны келечиси, «Космические исследования» деген журналны баш редактору да болуп тургъанды.

Тимур Магометовични кёп этген иши бюгюн да жашырынлыкъдады. Бир кесек белгили болгъанлары уа – аны ракета ишлеуде, атом сауут чыгъарыуда эм аны жюрютюуде жетишимлеридиле. Кёп заты алыкъа ачыкъ басмаланмагъанды. Ол белгили затла окъуна Эней улуну илму сейирлерини кенгликлерине сейир этдиредиле:

– Гаршда уллу структураланы, биология макромолекуланы къуралыуларын, жашау башланнганын тинтиу;

– космос баллистиканы теориясы, космосха чыгъарыкъ капсуланы къурау, космонавтны аны бла жерге къоркъуусуз  тюшюрюу;

– атмосфераны баш къалынлыкъларында спутниклени орбиталарыны тюрлениулери, космос кеме жерге тюше туруп, ауурлугъуну бла къызыулугъуну санаулары;

– гъаршда спутниклени айланыулары, аны бла байламлы космосда болгъан башха затланы жерлеринден кёчюулери, ол болумда Жерни астероид къоркъуусузлугъу;

– Жерни жалгъан спутниклерини къызыулукълары, планеталаны араларында байламлыкъ;

– электроракета двигательле бла планеталаны араларындан узакъ учуу эм д.а.к.

   Аны жамауат ишлери да ма алай уллудула: шимал сууланы артха буруугъа аталгъан проектни, ол а жарсыулу экология болумлагъа келтирлик эди, жашауда бардырмау; Байкалны промышленный кир-кипчик бла кирлендириуге къажау чыгъыу; жамауатны тин сезимин жакълау; динни юсюнден школлада дерсле бериу…

   Эней улу 1951 жылда алгъан тинтиу эсепле 1957 жылда жалгъан  спутникни жибергенде хайырланнган эдиле. Ол кюнден саналады адам улуну космос бла байламлы болууу да. Ол жангылыкъ саулай дуниягъа кенг белгили болуп, СССР-ни жетишимлигини юсюнден айтдыргъан шарт эди.

    Ол кезиуде да Америка да космосха чыгъар акъыл эте, илму фильм да алдырып, аны да 40 миллиондан артыкъ адамгъа кёргюзтген эдиле. Сора Совет Союзну алимлери аладан алгъа бу ишни тамамлагъанлары уа кёплени сейирсиндиргенди. Нек дегенде бизникиле аны юсюнден хапарла жая турмай, шарт бла ачыкълап къойгъан эдиле  кючюн. СССР-ни даражасын ол бютюнда бийикге кётюрген иш болгъанды. Ючюнчю битеудуния урушну башланмазлыгъын да кёп къыралла ангылагъан эдиле. Нек дегенде алгъын Америка дунияда башчылыкъ этерге сюе эди. Энди уа СССР не жаны бла да  андан алда болгъаны туура ачыкъланады.

     Тимур Магометович атмосфераны баш кесеклеринде  жюрюген спутникни орбитасыны эволюциясыны борчларын да тап халгъа келтиреди. Аны тинтиулери бла тохташдырылгъанды перезагрузка бла бийик температура ракетаны артха къайтаргъанда, аппарат сфера формада жарашдырылгъан къадарда, космонавтны жашаууна къоркъуусуз болгъанлары. Юрий Гагаринни космосха ашыргъан кезиуде ол расчётла эм аллай форма хайырланнган эдиле. Бюгюнлюкде да Эней улу къурагъан амалла бла ишлейдиле. 

   Космонавтны артха къайтарыуну сорууу бек къыйын эм магъаналы эди ол заманда. Бир такъыйкъагъа 8 километр терклик бла баргъан аппаратны хайырланыу къоркъуулу эди. Нек дегенде ол, тёзмей, космонавт бла бирге жанып къалыргъа боллукъ эди. Алимлени асламы космонавтны артха жаланда къанатлары болгъан ракетаны къурап, алай къайтарыр онг барды дегендиле. Жаланда Эней улуну оюму тюз болуп чыгъады. Ол тохташдыргъаннга кёре, аллай къызыулукъ жаланда бир ненча минутну болады. Ракетагъа къызыугъа тёзген веществону жагъадыла,   алай аппаратны иссилигине тёзеди (Юрий Гагарин иллюминаторда ёртенни кеси кёрюп тура эди).

   М. Келдыш кёп заманны ишекли болуп, ыразылыгъын бермей тургъанды. Эней улу эсеплерин башха алимлеге да кёргюзтюп, ала да оюмларын айтсала сюйгенди. Ала тинтип, аны оюму тюз болгъанын билдиргенден сора, Юрий Гагарин 1961 жылда космосха учхан эди. Алай бла башха къыралланы келечилерине да жол ачылгъан эди. Американы ол кезиудеги президенти Джон Кеннеди аны илмуда бла билим бериуде Совет Союз иги да  алда болгъанын чертип, къыралда ол сфералада реформа бардырыргъа буюргъан эди.

    Тимур Магометовични кезиулю магъаналы илму жетишимлеринден бирине спутниклени орбиталарыны расчётларын бардыргъан амалланы чыгъаргъанын санайдыла. Дагъыда аны башчылыгъында ишлеген къауум кёп тюрлю программаланы хазырлап, аланы ЭВМ-гъа кийиреди. Ма ол жангы расчётланы хайырлана, космосха учууну механикасы, аланы траекториялары къуралгъандыла. 

    Андан сора да, Эней улу планетала аралы учууланы мурдорларын салгъанды, космос аппаратланы аланы араларында учууларын да жашауда хайырланырча этгенди. Айгъа, Венерагъа эм Марсха, электродвигательли ракеталаны хайырлана, къалай жетерге боллугъун да тинтгенди. 

    Кюн системаны тинтиуге да энчи эс бёлгенди алим. Сёз ючюн, ол 70-чи жыллада окъуна айтхан эди Нептунну астероид пояслары бардыла деген оюмну. Бюгюнлюкде ол поясла белгили болупдула эм Баш астероид поясда  5711-чисине «Enееv» деген ат берилгенди.

   Башында белгилегенибизча, аны молекуляр  биологиягъа къошумчулугъу да уллуду. Жер юсюнде жашау къалай къуралгъаны анга космосдан аз сейир тюйюл эди. Биологиялы макромолекулаланы структуризация процесслерини къуралыууну математикалы моделированиясыны амалларын къурагъан да ол болгъанды.

   Андан тышында да,  ол жамауат иш бла да кюрешгенди. Сёз ючюн, 70-чи жыллада шимал череклени къыбыла жанына буруу бла байламлы проектге къажау сюелгенледен бири ол болгъанды. Ол зат саулайда табийгъатха, адамлагъа да заранлы боллугъуна шартла келтирип, тохтатыр амалла тапханды.

    Къачан да адам улуну юсюнден сагъыш этген алимни аты ёмюрлеге сакъланырыкъды. Халкъыны, къыралыны да атын бийик даражагъа кётюрген инсанны не заманда да уллу хурмет бла эсгериу бизни барыбызны да борчубузду.