Ол жигитлиги бла айырмалы эди

Уллу Ата журт уруш эртте бошалгъан эсе да, аны къайгъысы, адамланы жюреклерине салгъан жаралары бюгюнлюкде да толусунлай сау болуп къалмагъандыла, жангыдан ачыла да, жарсыта, озгъан жылланы эсгерте турадыла. Аны къыйынлыгъын сынагъан, аны кёзю бла кёрген адамланы асламысы дунияларын алышхандыла. Андан бери жангы тёлюле ёсюп келедиле. Ала къазауатны юсюнден жаланда китаплада окъугъан эселе да, кинолада кёрген эселе да, Уллу Хорлам келтирген ата-бабаларын эсде тутадыла, ала бла ёхтемленедиле.

Урушха кетгенледен кёплери душман аскер бла сермеше, къыралыбызны, халкъыбызны азатлыгъы ючюн жан бергендиле. Аллай жашладан бири Тёбен Басхандан (шёндюгю Тырныаууз) тамата лейтенант, лётчик Юсюпланы Абдул-Саматды.

Аны жашау жолу сейирди. Атасы Шамшюдюнню бла анасы Шахийни беш жашлары, тёрт къызлары бар эди. Абдул-Самат барысындан да айырмалы эди. Ол орамгъа чыкъса, аны санына, тизгинине адамла сукъланып къарагъандыла. Эгечлери уа аны аты бла къаргъана эдиле.

1934 жылда, элде школну бошагъандан сора, Абдул-Самат Нальчикде педагогика техникумгъа киреди. Анда окъуй тургъанлай, ол кезиуде ачылгъан аэроклубха да жюрюп тебирейди. Ол тынч тюйюл эди. Болсада Юсюп улу тутхан ишин чегине жетдириучюледен эди: эки окъууун да айырмалы бошайды. Алай сайлагъан а экинчи усталыгъын этеди.

Аэроклубда аны биргесине айтхылыкъ малкъар лётчик, жангы самолётланы айырмалы сынаучусу Чабдарланы Ибрагим бла бизни республикада биринчи тиширыу лётчик Лёля Дышекова да окъугъ андыла.

Ибрагим кёп жылладан сора Юсюп улуну юсюнден былай эсгере эди:

- Биз, юч жаш, юч антлы шуёх – Абдул-Самат, орус жаш Миша Василенко, мен, бирге окъудукъ, бирге жюрюдюк. Абдул-Самат нюр бетли, огъурлу да, халал да адам эди. Кёп затха итиниую бар эди. Хар заманда да билимин ёсдюрюрге алланнганды. Парашютдан да къоркъмай секиргенди, ушкокдан да тюз ата эди.

Аэроклубда окъууун бошагъандан сора, аскер хауа училищеге бешеуленни айыргъан эдиле да, ол санда биз ючюбюз да бар эдик. Аны тауусхандан сора уа, бирер жерге жибердиле. Андан сора мен аланы кёрмедим. Кёп жылла озгъандан сора, билдим Миша 1942 жылда – Къырымда, Абдул-Самат – 1944 жылда ёлгенлерин...

Абдул-Самат Луганскде аскер-хауа училищени 1937 жыл да октябрьде бошайды. Кичи лейтенант чынында къыралыбызны аскер-хауа кючлеринде къуллугъун башлайды. Кёп да турмай Финляндия бла урушха тюшеди. Авиацияны бомбардировщиклерини санында аны самолёту да акъ финнлени башларындан кёп бомба атханды.

Ол уруш бошалды. Къырал тынч-ырахат жашай тебирейди. Алай мамыр кезиу узакъ созулмады. Битеу Европаны къолгъа этген, дунияда эм иги саууту, аскери болгъан фашист Германия Ата журтубузгъа чабады. Миллионла бла адамланы къыргъан, сабийлени ёксюз этген, тиширыуланы эрсиз, эгечлени уа къарындашсыз къойгъан къазауат башланады. Къыралыбызгъа тюп болур къоркъуу киреди.

Уллу Ата журт урушну биринчи айларында бизникилеге болмагъанча къыйын эди. Гитлерчилени аскер техникалары – кючлю, самолётлары – кёп: кёкню бийлегендиле. Бизни жаяу аскерлерибизни башларындан топла атадыла, ызы бла аланы жаяу аскерлери жетип, къызыу сермешле барадыла.

Урушну женгили болмайды. Алай биринчи, экинчи жыллада уа совет аскерчилеге бек къыйналыргъа тюшгенди. Бютюнда бизни лётчиклеге. Ала, кече-кюн демей, немислиле бийлеген жерлеге ётюп, топла атадыла, аскер магъаналы объектлерин чачдырадыла. Буйрукъну тамамларгъа баргъан кезиуде душман зениткаланы окълары тийип неда аланы самолётлары бла сермеше, аланы кёплери ызларына къайтмагъандыла.

Абдул-Саматны уруш жоллары да анга кёре эди ле. Самолётун бомбаладан толтуруп, немис окоплагъа къуя, чакъырылмагъан къонакъланы жер къаны эте эди. Неда, отлукъ бла эшелонла тургъан станциягъа жетип, от салып кете эди. Немис истребительле ызларындан болсала уа, ала бла да уруш эте, ызына алай къайта эди.

Бир жол, харкюнлюк «ишин» этип келе, немис истребительле бла сермеширге тюшгенде, Юсюп улу жаралы болады, алай самолётун, кесибизникиле болгъан жерге дери жетдирип, къондурады. Къаны, кючю да кетген таулу илячин къарыусуз болуп, самолётундан нёгерлери тюшюрген эдиле.

Жаралы Абдул-Саматны госпитальгъа ашырадыла. Анда саулугъуна бакъдырып чыкъгъандан сора, ИЛ-2 бомбардировщикни экипажыны командири болуп, 1943-1944 жыллада Кюнбатыш, Воронеж фронтлада уллу сермешлеге къатышады, ол санда Днепр черек ючюн да. Ол а бек уллу къазауатладан бири эди. Алайда эки жанындан да кёп аскер къырылгъан эди. Буйрукъ толтура кетген самолётладан да иги кесеги артха къайтмагъандыла.

1944 жылда Абдул-Самат 49-чу гвардиячы транспорт авиация полкну 7-чи энчи эскадрильясында къуллукъ этеди. Ол жыл 13-чю мартда Белоруссияны партизанларына аскер сауут элтип къайтып келе тургъанлай, къауум немис истребитель ызындан жетеди. Сермеш башланады.

Бизни самолётну экипажы окълары тауусулгъунчу уруш этеди. Алай жюк ташыгъан самолёт, истребительлеча, женгил тюйюлдю. Андан сора да, ала кёпдюле. Бирине ата башлагъынчы, экинчиси жетеди. Юсюп улу, самолётун ары-бери буруп, кьутулургъа кюрешеди. Нёгери пулемётдан тохтаусуз атады. Алай бири сол жанындан, экинчиси онг жанындан чыгъып атадыла.

Энди кесибизникилеге да узакъ къалмагъанды. Алай да уа зениткачыла да болушурукъдула. Болсада немислиле атхан окъла Абдул-Саматны жаралы этедиле, нёгерлери уа жан бередиле. Тау къуш, жарасындан къаны саркъа тургъанлыкъгъа, не да этип, самолётну кесибизникиле болгъан жерге жетдирирге кюреше эди. Эси тая да, жангыдан аяза, къалай этди эсе да, Абдул-Самат самолётун кеси аэродромубузгъа къондурду. Асыры кёп окъ тийгенден, самолёту элек-элек болуп тура эди.

Жарсыугъа, бу жолгъу учууу – таулу батырны ахыр жолуна атланнганы эди. Аны Шёлково шахарда госпитальгъа да жетдирген эдиле. Алай, жаралары ауурдан, къаны да кёп кетип, анда ёледи.

Ол кезиуде уа жигит лётчикни халкъы Азиягъа кёчюрюлюп бара эди. Атасы Шамшюдюн биринчи жыл окъуна ауушханды. Анасы Шахий а жашын ахыр тылпыуун алгъынчы дери сакълагъанлай турду.

Бир ауукъ замандан а Абдул-Саматны шуёхундан – орус жашдан – къагъыт келди. Анда былай жазылып эди. «Сизни жашыгъызны шуёху Арсен Талановма. Юсюпланы Аркадий (нёгерлери анга алай айта эдиле), 1944 жылда 13 мартда, заданиядан келе, экипажы бла бирге ёлгенди».

Абдул-Саматны орус къатыны бар эди. Андан да хапар болмай къалады. Халкъыбыз Азиядан къайтхандан сора, лётчикни эгечинден туугъан белгили къырал къуллукъчу Зумакъулланы Борис, ана къарындашыны асыралгъан жерин табып, анасы бла ары барып келгенди. Жигит лётчик Шёлково шахарда къарындаш къабырлада асыралыпды.

Кёп болмай а аны къызы, туудугъу да табылгъандыла. Интернетде «Одноклассники» сайтда Абдул-Саматны туудугъу Галина Ксаналаны Алий бла танышханды. Аны хайырындан, аппасыны жууукъларына жолукъгъанды. Аны туугъан элинде да болуп, къууанып кетгенди. Къадар дегенинг алайды – къайры элтмейди, къайры жетдирмейди.