«Бизде тинтилирге тийишли сейир битимле аслам бардыла»

Моллаланы Малика  Огъары Басханданды, ариулукъну арасында жашагъаны себепли гитчелигинден да табийгъат бла байламлы билим алыргъа итиннгенди. КъМКъУ-ну биология бёлюмюн тауусханды, ызы бла РАН-ны Тау этеклени тийрелерини Экологияны  А.К.Темботов атлы институтну да бошагъанды. КъМР-ни Башчысыны жаш алимлеге илму эм инновацияла жаны бла саугъасыны лауреатыды, алгъаракълада уа агъач мюлкге жораланнган илму ишин къоруулап, биология илмуланы кандидаты болгъанды. Малика Шимал Кавказда нарат тереклени тинтген биринчи алимди. Бюгюн ол бизни ушакъ нёгерибизди.

-Малика, бу усталыкъны къалай сайлагъанса?

-  Не заманда да табийгъатны билирге, тинтирге итиннгенме,  алай жашауум а институт бла байламлы болур деп сунмагъанма. Нек дегенде тёртюнчю курсда элибизни школуна ишлерге чакъыргъан эдиле. Сабийле бла ишлеген, иги болса да, устазлыкъ бла чекленип къалыргъа сюймегеними ангылай эдим. Бешинчи курсда  РАН-ны экология институту болгъанын эшитип, ары барама.

  Университетде зоология жаны бла  окъугъаныма, биринчи заманда КъМР-де къаллай тюрлю гебенекле болгъанларын билип, алыкъа хазна белгили болмагъан тюрлюлери бла да шагъырейлендиргенме. Бери келгенде уа, агъач бла байламлы бёлюмню сайлайма. Терекле бу жерледе къайсы замандан бери ёсгенлерин, башха регионладан не энчиликлери болгъанларын, къаллай  ауруула тийгенлерин, хауаны болуму кёп жылланы ичинде къалай  тюрленнгенин да билирге амалыбыз барды.

-Илму ишинги къоруулагъанынг бла алгъышлайбыз. Аны юсюнден да айтсанг эди?

- Ол Кавказдагъы нарат тереклеге аталыпды. Бизни нарат тереклерибиз Уралда ёсгенле бла келишгенлери себепли, тинтиу ишле бардырыргъа  жарагъан аппаратлары да болгъаны ючюн РАН-ны Уралда ботаникалы бахчасыны бёлюмюнде билимими ёсдюргенме. Илму ишими башчысы уа РАН-ны член-корреспонденти Фатима Темботова болгъанды.

Белгилисича, Кавказны тауларында нарат терекле кёп ёседиле. Алай ала бла байламлы хазна тинтиу ишле болмагъандыла. Республикабызда ёсгенлени къаллай къауумгъа киргенлери да иги билинмегенди. «Сосна коха» деп бир тюрлюге санап тургъандыла. Ишими башлагъанда уа, ала башхаракъла болгъанларын билгенме. Илмуда уа аны уллу магъанасы барды.  Аны юсюнден жазгъан тинтиулерим Россейни экология бла байламлы илму журналларында басмалангандыла.

Дагъыда хар ауузда да хауаны энчиликлери кёпдюле. Таулагъа ёрлей баргъанынг бла терекле, аланы ийнелери да гитчеден-гитче бола барадыла. Эм къарт нарат терекни уа Бахсан ауузда Чегетде тапханбыз. Анга 300 жылдан аслам болады. Огъары Малкъарны башында, Уштулуда бла Адыл- Сууну жагъасында уа, эм эрттегили, бузлатма заманладан бери келген «Восточная ель» назы терекни тюрлюсюн тапханбыз. Дагъыда «Пихта Нордмана», Траутфеттерни юргеси эмда грекли тукъузгюге тюбегенме, ала жокъ болгъан тереклеге саналгъаны ючюн,  КъМР-ни Къызыл китабына жаздыргъанбыз.

- Илму ишинги жаратып, сени «Открытый мир» деген проектни чеклеринде Американы Бирлешген Штатларына чакъыргъан эдиле. 

- Ары барырма деп эсимде жокъ эди, экология журналлада басмаланнган ишлерими кёрюп, кеслери конкурсха чакъыргъан эдиле. Эришиу уллу эди, ары уа башха- башха бёлюмледе ишлеген жыйырма адам баргъанбыз.  Вашингтонда билген эдим, программа 1998 жылдан бери ишлегенликге, Кавказдан ары баргъанладан ючюнчю болгъанымы.

Кёп агъачы болгъан Вермонт штатха баргъан эдим. Анда магъаналы шартлагъа юйретгендиле, жангы амалла бла да шагъырейлендиргендиле.  Ары баргъанлы уа бютюн бек ангылагъанма табийгъатны, хауаны, сууну тазалыгъы бла Кавказ биринчи жерде болгъанын. Къудуретлери бузулуп, уулу жауунла жаугъанлары ючюн агъачларыны кёбюсю къуругъанды. Энди энчи мадарла бла аны жангыдан ёсдюре турадыла. Насыпха, бизде аллай  къыйын болум жокъду.

-  Минги тауну тийресинде агъачха от тюшген кезиу да болгъанды. Адамла уа заран келтиремидиле тереклеге?      

-  Жарсыугъа, от тереклени асламын кюйдюрген эди, ол а уллу хата келтиреди экологиягъа. Белгилисича, анда кёбюсю нарат терекледиле, ала уа терк жанып кетедиле, тау тийресинде отну тохтатыргъа да къыйын болады.  Насыпха, аны ёчюлтюрге жауун да себеплик этген эди. От тюшгенден сора барып къарагъан да этген эдим, ханс чыгъып келгенин эслегенде, жер сакъланнганын ангылагъан эдим. Алай эсе уа, тереклеге да жангыдан ёсер амал барды.

Жаз башында жер къургъакъсыса, терек тюбюне акъгъан ийнелерине жанаргъа аз керекди. Машинада бара тургъанла, терезелерин ачып, ёчюлмеген тютюнню сызып иедиле, ол а от салып къояды.

Дагъыда белгилеригим, туристлеге сатар ючюн, нарат тереклени гаганакъларын жыйып, аладан варенье этедиле. Алай ол агъачыбызгъа бек хаталыды. Нек дегенде  гаганакъ эки жыл битеди, аланы уа жангыз да гитчелеринде боладыла урлукълары. Адамла анга уллу кёллю болуп, ахча этер ючюн, терекни бутакъларын сындырып, аланы барысын да жыйып кетедиле. Терекле къарт болуп, урулукъ да болмаса уа, агъач тас боллукъду.

Сёзсюз, аллай варенье саулукъгъа жарай да болур, алай, нарат терекча, хауаны бири да тазаламайды. Аны чайыр ийиси уа аллергиясы болгъаннга болушады.  

- Белгилисича, сен Шимал Кавказда нарат тереклени толу тинтип башлагъан биринчисе. Бизни республикада дагъыда тинтирге керек кёп битим бармыды?

- Табийгъатыбызны кёп сейир заты барды, тасхалары уа андан да кёпдюле.  Жангыз битимлери бла угъай, бир-бир жаныуарланы санын окъуна тюз санамагъандыла. Таулада алыкъа тинтирге керекли жерле асламдыла. Ары жаяулай барыргъа да тынч тюйюлдю, жыртхыч жаныуарла да асламдыла, вертолёт бла ётерге да къыйынды.

Бир-бирле бизни жерледе акъ барс жокъду дегенликге, алыкъа суратха алынмагъанлыкъгъа да, Минги тауну тийресинде жашагъанла кёргенлерин айтыучудула. Алагъа да ийнанмазча тюйюлдю, нек дегенде ол жаныуаргъа мындагъы хауа, табийгъат да иги келишеди.

Хар ауузда да барды алыкъа  адам аягъы басмагъан жерле, алай хар не да толу тинтилип бошалгъынчы, барды деп айтыргъа къыйынды. Андан сейир затла бар эселе да, билмейбиз алыкъа. 

- Ишингден тышында уа не бла кюрешесе?

- Школ заманымда бери назмула жазама. Ишими хайыры бла сейир жерлеге барыргъа тюшеди, тау бийиклеге да ёрлейбиз. Кесинг эслеген ариулукъну, гебенекни учханын, тюрсюнлю гюллени, кюн таякъладан жарыгъан агъачны башхалагъа да кёргюзтюрге итинесе. Аны себепли сурат алыу бла да кюрешеме. Бизни жерлерибиз тамашадыла, назмула тизерге, сурат этерге да кёллендиредиле. Мен, биргеме ишлегенле да  ол ариулукъну башхалада эслеп, табийгъатха, саулай экологиягъа да сакъ болурларын излейбиз. Аллай ишлерибиз кёп болгъаны себепли А.Ткаченко атлы Суратлау искусстволаны музейинде кёрмюч къурагъан эдик. Институтну «Экология жашау» деген сайтында да фотоальбомубуз барды.

- Мындан ары уа къаллай муратларынг бардыла? 

- Айтханымча, бизде тинтирге тийишли сейир битимле алыкъа асламдыла. Аны себепли шёндю Кавказда нарат тереклерин генетека амалла бла тинтеме. Дагъыда жокъ бола тургъан тереклени санын эсеплеп, илму ишле бардырама. Мындан ары уа доктор диссертациямы къоруулар умутлума.