Тилибизни мурдор ташын бешик жырла бла жомакъла къурайдыла

Алимле айтханнга кёре, жер юсюнде тиллени саны 5650-ден асламды. Алай эсе да, ала ыйыкъ сайын тергеулерин бардыра, ол заманны ичинде бир тил жокъ болуп баргъанын айтып, жарсыулу шартха къайгъырадыла. Тюрк мурдорлу тиллени юслеринден айтханда уа, аллайлагъа саналгъанла 35 боладыла. Ол саннга, барыбыз да билгенликден, къарачай-малкъар тил да киреди. Анга эм къаршылагъа уа къумукълуланы, кърымтатарлыланы эмда къараимлилени тиллери саналадыла.

Жарсыугъа, къарачай-малкъар тил да тас бола тургъан тиллени атласларына кийирилгени белгилиди. Къайсы халкъда да сабийлени отуз проценти ёз тиллеринде сёлешмей эселе, ол, алимле тергеген ышанда бла алып къарагъанда, жокъ бола тургъаннга саналады. Алай эсе уа, тауча бардырылгъан радио эмда телевидение бериулеге тынгылагъанланы, суратлау адабиятыбызгъа, театрыбызда салыннган оюнлагъа сюйюннгенлени, газетибизни магъанасын ангылагъанланы санын эсге алсакъ да, болумубуз къууанырчады неда махтанырчады деп айтыргъа къыйынды. Аны алайлыгъын а жашау кеси ачыкълап турады, жашырыр кереклиси да болмаз.

Ишни юсю бла биз устазла, миллетибизни бирси белгили адамлары бла да ушакъла, соруула бардырсакъ да, ала барысы да эм алгъа тилге жаш тёлюбюзню юйюрледе юйретмегенибизни юсюнден айтадыла. Биз ана тил бла байламлы фестивальлагъа, аны окъутуудан башха тюрлю жумушлагъа къатыша, устазла къолларындан келгенича ишлерин бардыргъанларын кёребиз. Былайда дерслени азлыкъларында неда башха тюрлю сылтаулада энчи тохтаргъа излемейбиз, нек дегенде эм алгъа юйюрде биз ана тилибизде сёлешсек, аны магъанасын, кереклисин сабийлеге ангылата билсек, ала устазланы айтханларына, юйретгенлерине да бегирек тюшюнюрюкдюле.

Бир жол узакъ эллерибизден бирине барама, кертисин айтханда, ары жанына биринчи кере жолоучу болгъан эдим. Алай эсе да, анда бютюн иги сакълана болур тилибиз деген сагъышда эдим да, жол узуну таулу ыннаны туудукълары бла орусча сёлешгенлей баргъанына уа жарсыргъа тюшдю.

Сабийлени малкъар тилден дерслерин тамамлай туруп да, кёпле излейдиле бир-бирде бизден болушлукъну. Аны да боллукъду ангыларгъа, хар нени да билип, эсинде тутуп бир адам да турмайды. Алай а: «Мен нек юйретирге, заманымы къоратып, башымы да аурутургъа къалгъанма. Керек эсе, юйретсинле дерследе, филологму этерикме мен муну?!» - деген сёзлени эшитирге тюшеди. Не айтыргъа боллукъбуз быллай болумда?! Биз кесибиз юйретмесек, хар небиз да тозурай, седирей барлыгъыны сагъышын да этмейбиз.

Белгилегенибизча, бизни жарсыуубуз эм алгъа юйюрледен келеди. Келигиз, эм алгъа сёлешиу тилибизни айнытайыкъ, окъургъа да юйренейик ёз тилибизде. Сабийлени да орус неда тыш къыраллы жомакъла бла булжутмай, жигитлери тауча сёлешгенлени да кёргюзтюрюкдю телевизор. Ёсюп келген балачыкъгъа жомакъ неда назмучукъ окъусакъ, аны анга сейири къозгъалмай къаллыкъ тюйюлдю. Аллай заман болмаса уа, юйде болгъан затланы атларын тауча айтдырып окъуна юйретсе да, ол амал да кесини хайырын берликди. Тыш къыраллы тиллеге женгил тюшюнюп баргъан тёлю ёз тилине да юйреналлыкъды, жаланда биз кесибиз аланы тюз жолгъа тюшюндюрюрге борчлубуз ансы.

Сабийге ана тилни юйретиуню уясы юйюр болгъаны, аны анга сюймеклигин къозгъау да мында башланнганы, айхай да, кертиди. Алай а, бюгюнлюкде биз, бир бирибизге ышана, ортада ёсюп келген тёлюбюз тилибизни билалмай къалгъанын кёралмайбыз. Жарсыугъа, жамауат биригип, бир бирибиз бла байламлыкъда ишлеялмайбыз. Айхай да, ёсдюргенлеригиз бла ёз тилигизде сёлешмегиз деген чеклени бизге биреу да салмайды.

Сёз ючюн, атласха осетинлилени тиллери да тюшгенди. Ала аны юсюнден билгенлеринде, орамлагъа чыгъып, жыйылыула къурап, жарсыуларыны юслеринден жамауат саулай билирча этгендиле. Бюгюнлюкде Осетияда сабий садлада гитчелени юйретиу кеслерича бардырылады. Аланы ол башламчылыкъларына Шимал Кавказны аслам халкъыны келечиси тюшюнюрге излегени да белгилиди.

Бизни сабийликден бери да ёз тилин тас этген халкъ кеси да жокъ болады деп, таматаларыбыз, устазларыбыз да юйретгенлей келгендиле. Аны алайлыгъын биз да ангылатыргъа борчлубуз жангы тёлюлеге. Миллетни адамлары болгъан окъуна этселе да, ала кеслерича сёлешмеселе, ол халкъны келечилерине саналмазлыкъларын да.

Нек дегенде тили тас болгъан этносну аны бла бирге тарыхы, маданияты, энчилик ышанлары, кесилиги да жокъ боладыла. «Ёсюп келген тёлю ёз тилин «ана тилнича» ангыламаса, сезмесе, анга ол даражада юйренирге излемесе – быллай шарт аны ючюн къоркъургъа керек болгъанын ачыкълайды», - деп, илму тинтиу ишлеринде лингвистлени асламысы чертеди. Алай эсе уа, жер юсюнде хар халкъны тили да – ол дуния цивилизацияны бир кесегиди. Алайды да, алимле 50 мингден аслам адамы болгъан бир миллетни бюгюнлюкде тили угъай, кеслери да тас болгъаннга санайдыла, жаланда 29 келечиси болгъанны уа  угъай.

Нек дегенде, аз эселе да, ала барысы да ёз тиллерин биледиле эмда анга сабийлерин юйретедиле. Аны себепли бизни къайсы бирибиз да миллетибизни келир кюню ючюн жууаплылыкъны сезерге борчлубуз. Тил айнымаса уа, ол да боллукъ тюйюлдю. Эм алгъа уа биз сёлешиу тилни иги билирге керекбиз. Кертиди, тышындан къарасакъ, бизни хар небиз да барды: тилибиз садикледе, школлада, университетде окъулады дерге боллукъбуз.

Газет, журналла да басмаланадыла, радио эмда телевидение бериуле къураладыла. Илму жаны бла да алимлерибиз, сау болсунла, бир башха тюрк миллетден кембиз дерча даражада тюйюлбюз. Алай кёплени жокъдула бизде болгъанча сёзлюклери, башха илму ишлери да. Биз да миллетбиз дер эмда бирсилени арасында кимлигибиз белгиленир ючюн а, бу затланы кереклиси, айхай да, белгилиди.

Къарачай-малкъар тилге алимлени, жолочуланы, тарыхчыланы, бирсилени жанындан да сейир уллу бола келгенин да билебиз барыбыз да. Сёз ючюн, аны магъаналылыгъыны юсюнден тюрколог Александр Боровков 1932 жылда окъуна: «Алтынны ауурлугъу базманда аз тарта эсе да, ол багъалыды», – дегенди. Ол, андан сора да: «Тюрк халкъланы тарыхларын билирге излеген эм алгъа къарачай-малкъар тилге юйренсин», – деп да чертгенди. Аслам жаны бла эрттегили тиллени тинтирге ол аламат «ачхыч» болгъанын окъуна белгилегенди.

Лев Гумилёв да малкъар тил эм буруннгулу болгъаныны юсюнден жазгъанды. Къарачайлыла бла малкъарлыла аны бек тазалай сакълагъанларын да чертген эди. Алай эсе да, бюгюнлюкде тилибизни къырал даражасы болгъанлыкъгъа да, тауча сёлеширге, аны билирге, ачыгъын айтайыкъ, кюсемегенлерин кёребиз. Келигиз, биринчи юйюрден, ызы бла садикден, андан сора школдан башлайыкъ бу ишни тамамлап. Сылтауну устазлада, дерсликледе, дерслени азлыкъларында кёрюп да турмайыкъ.

Жазмабыз, китапларыбыз болмагъан заманлада да халкъ кесини тилин сакълай билгенди. Ол угъай эсенг, алимлерибизни, журналистлерибизни, саулай да жамауатны хайыры бла айныгъан да этгенди. Аны себепли уа – илму жаны бла окъуна аслам чертип айтырча затыбыз болуп тургъан кезиуде – биз аны таркъайтып баргъаныбыз жарсырча, сагъыш этерча да шартды.

Бизни тынгысыз этген бюгюнлюкде болгъан затыбызны эм алгъа уа сёлешиу тилибизни тас этмей сакълауду, ансы аны-муну тюрлендириу – угъай! Къолдан келгенича байыкъландырыуду, ёсюп келгенлеге «ана тил» деген ангылам бла бирге анда сёлеширге юйретиудю. Бизни «тил» деген байлыгъыбыз болгъанына къууана, аны шатыклыгъына да сюйюне, тёлюлени алларында жууаплылыкъны, хар халкъгъа да энчи тил бошдан берилмегенин унутмайыкъ.

Ызыбыздан келликлеге къудурет бизге саугъалагъан байлыкъны да къызгъанмайыкъ. Мурдор ташыбызны бешик жырла бла жомакъла къурагъанларын да унутмай, аланы ёз тилибизде эшитилирлерине, айтылырларына сакъ болайыкъ.