«Окъудум да, тюрлендим…»

Алгъаракълада басмадан Жабелланы Лидияны «Эльдар нартла къыралында» атлы китабы чыкъгъанды. Анда Эльдар деген жашчыкъ жайда солуу айлада Москвадан Малкъаргъа, анасы туугъан таулу элге келеди. Ол эл Минги тауну этегиндеди. Нарт къопхан кече ол, нартла бла бирге барып, аланы къыралларына – сейирлик Нарт Элге – тюшеди. Анда аны кёп къоркъуулу ишле, унутулмаз тюбешиуле сакълайдыла. Мында жашчыкъ Кавказны сейир дуниясын ачады кесине, аны аламат адет-тёрелери бла, туугъан жерге, аны къуршалагъан табийгъатха да аяулу къарамы бла шагъырей болады.

Китап нарт эпосда, Малкъарны бла Къарачайны мифлеринде бла таурухларында айтылгъаннга кёре жазылгъанды. Китап ана тилге кёчюрюлгенди. Бир кесекден биз аны къолубузгъа алыргъа боллукъбуз.

Авторну юсюнден айтханда, Жабелланы Локъманны къызы Лидия кёп жылланы ичинде Нальчикде Мечиланы Кязим атлы республикалы жаш тёлю китапхананы директору болуп, тюрлю-тюрлю заманлада КъМР-ни бла КъЧР-ни маданият управленияларына таматалыкъ этип тургъанды. «Балкария» атлы къырал фольклор-этнография ансамбльни, «Бжамий» деген адыг халкъ инструментлени ансамблини, «Коврик» драма театрны, клоунаданы эм эксцентриканы «Баттерфляй» атлы театрыны, «Алмосту» деген жыр-инструментли ансамбльни, «Элия» деген сабий тепсеу ансамбльни, «Кавказ» атлы халкъ тепсеу ансамбльни, башха быллай къауумланы да жаратылыулары аны аты бла байламлыдыла. Битеу да бу тепсеу-жыр къауумла республиканы маданият жашауун бай, сейир этгенден сора да, анда жашагъан миллетлени маданият тарыхларына киргендиле.

 «Ол бизге къууанч саугъа этгенди» деген китабында Жабелланы Лидия Малкъарны бла Къарачайны тепсеу маданиятыны тарыхын эмда къарачай-малкъар этнохореографияны мурдорун салгъан, халкъ тепсеуню «Балкария» атлы биринчи профессионал ансамблин къурагъан Къудайланы Чукайны жашы Мухтарны тепсеу маданиятыбызны айныууна къаллай уллу къыйыны киргенин белгилегенди.

 «Бизни сабийлерибиз, ёсе келген жашла бла къызла, таматала да бу барыбызгъа да къыйын заманда ата-бабаларыбызны эсгерип, артха бурулуп къарарла, ёмюрле ётгенден сора да, аланы акъыл сёзлерин, бизге тежеген алгъышларын да эшитирле деп, андан жазаргъа сюйгенме мен бу китапны. Бизни ата-бабаларыбызны айтхылыкъ хазнасын – нарт эпосну, жигитлик жырланы, мифлени эм таурухланы билселе, кёп жашчыкъла бла къызчыкъла къанатларын керирле, санларын ёхтем тутарла деп умут этеме, анга ышанама», - дейди автор

Китапны багъасын окъуучула чыгъаргъанлары белгилиди. Аны юсюнден энчи сёзлерин кёпле айтхандыла. Саясат илмуланы доктору, профессор, РФ-ни сыйлы илму къуллукъчусу, МГИМО-ну биринчи проректору Алексей Богатуров былай жазады: «Жабелланы Лидия ажайып адамды, табийгъат анга жашырынлыкъладан толу орус тилде былай ангылашыныулу, къысха, тюз хапар айтыр фахму бергенди. Сейирлик ишди бу! Мында «Нартла» эрттегили греклилени, румлуланы, индийлилени мифлери, эпослары бла бир тизгинде келедиле. Алай а автор аланы жигитлерини, сюжетлерини ушашлыкъларын угъай, айырмалылыкъларын ачыкълайды.

Къарачай-малкъар нартла башхадыла: ала башха тюрлю жаратылгъандыла, муратлары, буйрукъ жазыулары да – алай.

«Эльдар Нартла къыралында» деген китап – ол жигитлени, билгичлени. жаныуарланы, хайыуанланы, табийгъатны, сый-намысны бла сюймекликни юслеринден сабыр хапарды. Къарачай-малкъар нарт эпосну хапарлау къыйын ишледен бириди. Авторну чурумсуз оюмлау усталыгъы ол жолну тынч ётерге болушады окъуучугъа. Сабий ол ызны барырча, ол нартланы ангыларча этер ючюн, авторгъа акъыл, кишилик, сабийлеге уллу сюймеклик да керек болгъандыла».

Фольклорчу, этнограф, КъЧР-ни сыйлы илму къуллукъчусу Журтубайланы Махти уа былай айтханды: «ХХ ёмюрню ортасында миллетге къыйынлыкъ сынаргъа тюшгени себепли, къарачай-малкъар халкъ кесини уллу маданият хазнасындан кёп затны тас этгенди. Ол сылтау бла андан арысында да бизни сёз байлыгъыбыз, башхаланы юлгюлерин эниклей, киши топурагъында ёсгенди.

Алай бла, анга не сёз барды, бизни заманыбызда терен къытлы болумгъа тюшгенди. Энди ол затланы хорлар онгла бардыла, нек дегенде, не тюрлю къыйынлыкълагъа да къарамай, халкъ кесини миллет хазнасыны иги кесегин сакълаялгъанды. Ол санда, толулай сакълаялмагъан эсе да, аны орта ёзегин тутхан юч мурдорлу эпосну бу кюнлеге жетдиргенди – миф эпосну, нарт эпосну эм тарых-жигитлик эпосну – 50 000-ден артыкъ тизгин. Ол себепден чыгъармачылыкъ бла кюрешген интеллигенцияны борчу аны билиу, ата-бабаларыбыз бизге аманат этген затланы теренден ангылауду.

Жабелланы Лидия – ол къыйын борчну биринчи болуп ангылагъан жазыучуладанды. Аны къой, ол, сабийлеге (аладан башхалагъа да) болушургъа сюйюп, бу деменгили чыгъармаланы ангылатыргъа кюрешгенди.

Аны ол иши бир да жетишимли болгъанды. Автор нарт эпосну иги билгени, аны сюйгени, анга тамаша болуп тургъаны сезиледи. Эпосну жигитлерин, керти да болгъан, башха дунияда ажашагъан адамлача келтирип кёз аллына, алай ангылатып, жазыучу ол тамаша сейирсиниуню, ол сюймеклигин да кесини окъуучуларына ётдюреди.

Алайды да, бизге жаланда дуниягъа быллай аламат, сейир эм акъыллы китап чыкъгъаны бла байламлы анга ыспас этиу къалады. Муну ызы къалын болур деп ышанабыз».

Неврологланы Битеудуния Федерацияларыны члени, КъЧР-ни сыйлы врачы Хабичланы Лилиана: «Бу китап бизни ата-бабаларыбыз къалай жаратылгъанларыны, къалай жашагъанларыны, аланы жер юсюнде борчларыны, аланы къуршалагъан табийгъат алагъа къалай кёрюннгенини юсюнден билим да, ангылам да береди. Нартла бу аламат да, ариу да дунияны Тейри атлы Аллах жаратханды дегендиле. Жангыз, къолундан не да келген, жандауурлу Тейри патчахлыкъ этеди не жаханим, не жаннет болмагъан дунияда. Тейри нартланы кесини жана тургъан таза жюрегини кесекчигинден жаратханды. Ала кеслерини Тейрилеринден къоркъмайдыла – аны сюедиле, халалгъа, тёзюмлюге, жумушакъгъа санайдыла. Ол затланы Эльдаргъа аланы сейир, ышаннгылы ушакъларында аппасы билдиреди. Аппа туудугъун бек сюйгени кёрюнюп турады, ата-бабаларын да ол андан кем сюймейди. Аны хапарларына кёре, бизни кёз аллыбызгъа ёхтем, деменгили, тёзюмлю, кимге да игилик излеген, намысдан, ариулукъдан юлюш алгъан халкъ келеди.

Эльдар бла Нартла къыралында болгъан ишле: аны Оспар деген жашчыкъ бла тюбешиую, аны бла шуёх болууу, жашчыкъны билип, билмей да этгени – бирде жигитлиги, бирде антына кертичи болмагъаны да – нартланы айтханларын этип, аланы юлгюге алып турса, нартланы туудукъларына керти да, тийишли да жол табыллыгъына ийнандырадыла. Мен оюм этгеннге кёре, акъыллы, кесине базыннган, кесини сыйын, кертиликни эм тюзлюкню жакълагъан жамауат къураргъа сюйген ата-анала бу китапха бийик багъа берликдиле.

Дагъыда, мен оюм этгеннге кёре, бу чыгъарманы психотерапияны бир амалы болгъан библиотерапияда – сёз бла багъыуда хайырланыргъа боллукъду. Ол тюрлю амал энчи сайланнган адабиятны болушлугъу бла ауругъанны психика болумун тюзетирге болушады. Бу китапны окъугъан бла, кимни да бу бюгюннгю дунияда борчу неде болгъанын ангылау келеди. «Эльдар Нартла дуниясында» деген китап: «Окъудум да, тюрлендим…» – деген китапладан бириди, - дейди. 

«Барс Эль» атлы жамауат биригиуню таматасы Герийланы Абузеит: «Китапны окъуй туруп, мен бу затланы эрттеден да билеме деген оюм къоймай эди мени. Мен сагъыш этгенден, мени тёлюм, бизден таматаракъла да алай сагъыш этерикдиле. «Да сора недеди да бу китапны сыйлылыгъы, биз мында болгъан затланы билип тура эсек?» – деп сорургъа боллукъсуз сиз. Иш ма андады, билгенча кёрюнебиз, алай манга биреу: «Нартла къаллайла болгъандыла?» – деп сорса, мен, бек этсем, грек мифологияны жигитлерине, орус эпосда тулпарлагъа, орта ёмюрледеги рыцарьлагъа ушатып, аланы орта сыфатларын суратлаяллыкъма. Алай а, бизни нартларыбызны тюрлю-тюрлю башха халкъланы эпосларыны жигитлерине ушамагъан бир баш энчиликлерин айт деселе, не хазна болаллыкъма. Ол шартланы тинтгенлени, жазыучуну фахмусуну да кючлери андады – кёп тюрлю илму ишле аталгъан затланы юслеринден хар ким да ангыларча тил бла жазыу.

Окъуучула, бек биринчи сабийле, аланы ата-бабалары къалай жашагъанларыны, алагъа игилик, аманлыкъ да не магъананы тутханларыны юслеринден кёп жангы (былайда тюзюн айтсакъ, эртте болуп, унутулгъан) зат ачарыкъдыла кеслерине. Мында адам кеси кибикле бла, хайыуанла эмда жаныуарла бла, табийгъат бла кесин къалай жюрютюрге керек болгъаныны юсюнден биз сабийликде эшитген кёп зат барды.

«Халкъ хазнаны тасха белгиси» деп атагъанды китапха ал сёзюне Владимир Бояринов. Жабелланы Лидия ол тасханы туура этиуде биринчи атлам этгенди», - дейди.