Жамауат ишде, чыгъармачылыкъда да ал тизгинде

Гыттыуланы Исмайылны жашы Магомет 1916 жылда Кёнделенде малчыны юйюрюнде туугъанды. Исмайыл заманыны асламысын къошда ётдюргенди. Юйдегиси Атмырзаланы Къундуз а, таулу тиширыуланы хар бирича, юйюрюне, юйюне къарагъанды.

Юйюр тамата Ибрагим, жете келгенлей, атасына болушлукъчу болгъанды. Магометни уа, иги окъуй эди да, устазлары тилеп, бичен чалгъанда, солуу кюнде болмаса, ууакъ жумушлагъа бёлмегендиле. Исмайыл сабийлери билим алсала сюйгенди.

Магомет, жамауат жашаугъа къатышыргъа асыры сюйгенден, жыл санына къошуп, комсомолгъа алай кирген эди деучюдюле. Элге серебряковчула келгенде, ала кетгинчи, ол комсомолчу жашланы Тызылда Мусукаланы дорбунда букъдуруп тургъанын да айтадыла эллилерибиз.

Жетижыллыкъ школну бошагъанлай, 1931 жылда Магометни школда пионервожатый этип алгъандыла. Кёнделен район ара эди, анда кёп тюрлю затла болгъандыла ол заманда.  Ол аланы юслеринден жазып, «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетни малкъар, орус тилледе чыкъгъан бетлеринде да басмалап тургъанды. Анда ишлеген элли жаш Хочуланы Салих аны кёллендирип тургъанды.

Аламат орус устазла ишлегендиле ол жыллада тау элледе. Ол насып эди сабийлеге. Ала аны университети, институту да болгъандыла.  Артда Магомет Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъда къысха устаз курслада окъугъанды. Ол курсладан сора 1938 жылда, жазыу ишге хунерин кёрюп, аны газетге энчи корреспондент этип алгъандыла. Анда ол кесине Максим деген псевдонимни сайлагъанды. Эки жылдан ол газетни бир бёлюмюню таматасы эди.

1941 жылда уа аны Черек райкомну партиясыны пропаганда эм агитация бёлюмюню таматасыны къуллугъуна салгъандыла. Уруш башланнганда, ол урушха алынмазлыкъланы санында болса да, 1942 жылны аллында кеси ыразылыгъы бла фронтха кетгенди.

Урушха Исмайылны эки жашы – Максим бла Ибрагим къатышхандыла. Ибрагим Донда сууну тийресинде ёлгенди. Максимни къазауаты уа 1946 жылда бошалгъанды, ол урушда политработник болуп тургъанды.

Фронтчу жолун ол 18-чи армияда Шимал Кавказда къызыу сермешледе башлагъанды. Майкопда жаралы болса да, кёп турмай ызына къайтып, душман бла андан ары уруш этгенди. Стрелковый ротаны командирини политика жаны бла экинчиси болуп, Туапсе тийресинде къазауатлагъа къатышханды. Анда, гранатланы бирге жыйып, кёз ачдырмагъан душман дзотну атдыргъанды, командирни ёлтюргенлеринде, ротагъа таматалыкъ этип, эки кере да атакагъа баргъанды. Алайда къыйын жарала тюшюп, ёлгенлени санында болгъанда, ол жигит адамны жоюлгъанына ийнанмагъан тенглеринден бири Георгий Шилов къарап, солуууна тынгылап, аны терк окъуна госпитальгъа жетдиргенди.  Алай бла, жанын сакълагъанды. Ол оруслу жаш бла шуёхлугъу Максимни артда да жарытханлай тургъанды.

Ол кюн этген кишилиги ючюн аны Совет Союзну Жигитине кёргюзтгендиле. Алай, ёлгенлени санында болуп, артда кёчгюнчюлюк халкъдан болгъаны ачыкъланып, ол тийишли саугъасын алалмагъанды. Фронтчу нёгерлери эсгертип тургъанда да, уллу къуллукъда ишлегени бла байламлы ол ишни, уялып, ызындан болмагъанды.  Госпитальдан чыкъгъандан сора, Максим Новороссийскде, Украинада уруш этгенди. Анда да жаралы болгъанды. 1944 жылда Краснодар крайда госпитальгъа тюшюп, андан ары 1946 жылгъа дери ол госпитальны таматасыны политика жаны бла орубасарыны къуллугъун толтургъанды.

Гыттыуланы Максим этген жигитлиги ючюн Ату журт урушну I-чи, II-чи даражалы орденлери бла, «За оборону Кавказа», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» деген эм башха майдалла бла саугъаланнганды.

Гитлерчиле Кёнделеннге киргенде, эки жашы да ала бла къазауатха кетгенди деп, Исмайылны тутуп, анга кёп азап сынатхандыла. Жашланы аталары фашистлени къолларындан жоюлгъанды дерге боллукъду – ол къыйынлыкъны жюреги кётюрмей ауушханды.

1946 жылда Максим жууукъ-ахлусун Къыргъызстанда тапханды. Ол ачы сюргюн Максимни жюрегинде сауболмаз жара къойгъанды – аны анасы бла кичи эгешчиги киши жерине биринчи тюшген кюнлеринде окъуна ёлгендиле. Юйюнден эгечи Лейля къалгъан эди сау. Ол да, Чочайланы келинлери, Ата журтубузгъа къайтхандан сора, кёп жашамагъанды.

Къыргъызда «Болшевик байракъ» деген область газетде ишлеп башлагъанлай, Максимни Таджикистаннга ётдюрюп, анда «Ленинабадская правда» газетге баш редакторну орунбасарыны къуллугъуна салгъандыла. 1957 жылгъа дери Максим анда ишлеп тургъанды. Тамам ол заманда, Ленинабад къырал педагогика институтну филология факультетинде окъуп, билимин ёсдюргенди.

Таджикистан поэтни жашауунда бек уллу магъананы тутханды. Ол дуниягъа таджик адабиятны мурдорун салгъан Рудакини, философ эм поэт Омар Хаямны, суфий шейх, философ эм поэт Абдурахман Джамини, башха белгили адамланы да жаратхан жер Гыттыу улуна жашау ангыламны теренлигин билдиргенди. Ол анда белгили жазыучу, жамауат къуллукъчу, Таджикистанны биринчи президенти Садриддин Айни бла да тюбеше тургъанды. Аны бла ушакъла Максимни иннет дуниясын бай этгендиле. Ахыр кюнюне дери ол эрттегили культуралы таджик халкъгъа ыспас этгенлей жашагъанды.

1957 жылда Къабарты-Малкъаргъа къайтханлай, Максим «Коммунизмге жол» газетде баш редакторну орунбасары болуп ишлеп башлагъанды. Кёп бармай аны Обкомгъа ишлерге алгъандыла. Ол анда лектор, артда агитация эм пропаганда бёлюмню таматасы болгъанды.

1967 жылда уа аны Къабарты-Малкъарны Баш советини президиумуну председателини къуллугъуна салгъандыла.  Онюч жылны аллай уллу къуллукъда ишлеген Максим къаламын къолундан кетермегенди.

Алай ол элин-жерин бир заманда да унутмагъанды. Анга, аны адамларына атап, иги кесек назму, поэма, къара сёз да жазгъанды.

Мында тутханды насыбым,

Мында чыкъгъанма жолума,

Мында мектепге баргъанма,

Китап алгъанма къолума.

Кёнделен туугъан журтумду,

Келип, башымы иеме,

Хар къабыргъагъа, хунагъа

Тансыкъдан толуп тиеме…

Чыгъармачылыкъ жолунда Максим уллу жетишимле этгенди. 1938 жылда «Мен совет адамма» деген биринчи назмусун басмалагъан таулу жаш артда эллиге жууукъ китап чыгъаргъанды: «Тюбешиуле», «Атламла», «Ачыкъ жюрекле», «Космонавтла», «Назир», «Солдат жолла», «Жыйырманчы ёмюр» эм башхала. Аны китаплары Болгарияда, Мексикада, Палестинада, Германияда, башха къыраллада да дуния жарыгъын кёргендиле.

1971 жылда аны Октябрь революцияны, 1973 жылда Урунууну Къызыл Байрагъыны, 1976 жылда Халкъла шуёхлугъуну орденлери бла саугъалагъандыла. 1975 жылда Гыттыуланы Максимге Къабарты-Малкъарны халкъ поэти деген сыйлы ат аталгъанды.

Аны назмуларына Оскар Фельцман, Вано Мурадели, Зиновий Компонеец, Геннадий Подольский, Александр Аверкин, Модест Табачников, Людмила Лядова, Жеттеланы Мустафир, Байчеккуланы Абидин, Рахайланы Анатолий, Хасан Карданов, Билял Каширгов, Мурат Балов, дагъыда башха композиторла юч жюзден артыкъ жыр жазгъандыла. Аланы Эдита Пьеха, Иосиф Кобзон, Валентина Толкунова, Майя Кристалинская, Ренат Ибрагимов, Александр Градский, Отарланы Омар, Наталья Гасташева, Беппайданы Сергей, Текуланы Махмут, Вера Куашева, Хусен Маремуков эм башха белгили артистле айтхандыла.

1979 жылда Максимни бир къауум жырларыны жыйымдыгъын Юрий Олизаров басмадан чыгъаргъанды. Жырчы поэтибизни чыгъармачылыкъ ингирлери Москва шахарда бир ненча кере этилгендиле.

Гыттыуланы Исмайылны жашы Максим кёп кере РСФСР-ни да Баш Советлерини депутатына айрылгъанды. Ол сюймекликни, азатлыкъны, таукелликни жырчысы эди.  Аны бла бирге ол Къабарты-Малкъарны социал экономика эм культура айныууна уллу юлюш къошханы туурады.