Урунууну сауут-сабасы

Бу материалда халкъ тарыхчы Толгъурланы Бекмырза бичен ишде хайырланылгъан адырланы юслеринден айта, ала­ны ишге хазырлауну жорукъларын жаш адамланы эслерине салыргъа излегенди. Чалгъы, сенек, тёш, чёгюч, къалакъ, юзмез хар кюн сайын чалгъычыны биргесине болургъа керекли затладыла. Бекмырзаны кесини заманында аланы юсюнден жазгъанларыны бир кесегин бюгюн биз да жангыдан эсибизге салайыкъ.

Чалгъы

Чалгъыны юсюнден айтсакъ, бек алгъа аны сайлап алыргъа керекди. Биринчиден, чалгъыны темирини къатылыгъына эс бурулгъанды. Совет властьха дери Мисирланы Жамал Ингилизден келтирген 5-6 къарыш чалгъыла бек игилеге саналгъандыла. Адамла тауда аланы бирлерин тууар берип, сатып алгъандыла.

Чалгъы табылды, энди анга, белгилисича, сап салыныргъа тийишлиди. Сапны уа къаллай агьачдан этгендиле таулула? Бек биринчиден, женгил агьачны сайлагьандыла чалгъы сапха. Ол а, мен билгенден, талды. Балли, къайын, эмен, тыкыр дегенча агъачла да хайырланылгъандыла.

Алай былайда чалгъыны бла аны сабын бир бирине тап жарашдырып сала билген уллу ишди. Бек алгъа чалгъыгъа тартыу салып, тогъай сайларгьа, чалгъыны тау жерледе жюрютюрден алгъа аны табанын чёкдюрюрге тийишлиди. Андан сора чалгъыны уулагъан этедиле. Ол демеклик, сапны чалгъыны тогьайгъа кийирилген къыйырындан гылдырыуайына (гулоч) дери узунлугъу чалгъычыны жан сюегине (белине) жетерге керекди.

Ол узунлукъ андан сора чалгъыны бурунундан гылдырыуайына дери узунлукъгъа тенг болургъа тийишлиди. Бир-бир адамла, беллерин асыры бек бюкмей чалыр ючюн, чалгьыларыны гулочха дери узунлугъун мардасындан артыгъыракъ этгендиле.

Хар ким чалгъысын кесини къарыууна кёре уулагъанды. Аны уста уулай, иги тишлей билген адам къыйналмай чалады. Алай эте билмеген къарыуун бошуна тас этеди.

Чалгъычы жыйынны таматасы, кеси да алда барып, кезиуден-кезиуге жыйынны чалгъылагъа къалакъ, жаныу этдирирге тохтатханды. Хырпин асыры къаты болса, чалгъыны тишлегенин терк ашайды. Аны себепли таулула, онг болса, кеси жерлерибизде чыкъгъан жумушакъ хырпинлени, билеу ташланы хайырланнгандыла.

Чалгъы къалакъны къаты агъачдан, кёбюсюнде эменден ишлегендиле. Кесини да эки жанына, юзмез къонарча, чюй буруну бла тешикчикле этгендиле.

Андан сора да, къалакъны къабыргъа жанына узун иничке темир ургъандыла. Ол чалгъыны ауузу ташха неда къаты жерге тийип бюгюлсе, аны тюзетирге деп ишленнгенди. Чалгъы кюннге 1-2 кере тишеледи. Темири иги болгъанны кюннге бир кере тишеп да къоядыла.

Сенек

Белгилисича, бичен ишде бек керек адырладан бири сенекди. Алгъын аны агъачдан этип болгьандыла таулула. Анга да агъачны бек женгилин сайлагьандыла. Ол жаны бла тал бек игиге саналгъанды.

Агьач сенекле уа кёбюсюнде эки, юч бутакълы болгьандыла. Бутакълагъа уа жютю мюйюзле кийдирилгендиле. Эски тууар, къой мюйюзлени отда къыздырып, тюзетип салгъандыла. Артда сенеклени бутакъларына къанжалдан жютю къапла да кийдиргендиле. Аллай женгил агьач сенек бла дырын жыйгьан, батан кётюрген да тынч болгъанды.

Алгьын заманлада аллай бичен ишде керекли адырланы хар ким кеси жарашдыргьанды. Артда, колхозла, совхозла къуралгъанда уа, ол тюрлю жумушну усталыкълары болгъан адамлагьа буюргъандыла. Ала къыш, жай да жюзле бла чалгъыла, сенекле, басхала хазырлагьандыла, биченчи жыйынланы ол тюрлю керекле бла жалчытхандыла.

Басха

Тауда бичен ишде аяулукъгъа уллу магьана берилгенди. Къышлыкълада чалыннган жерледе жыйылмай бир уууч бичен зыраф болмагъанды. Аны алай этерге уа басхасыз къолдан келлик тюйюлдю. Бютюнда къысха, тик жерледе дуруланы толан этип, батаннга алай салгъандыла.

Басханы сабын да чыдамлы, женгил да болурча сайлап алгъандыла таулула. Ол затха тыкыр, ришхи, шедеш, тал, эмен дегенча агъачла кёп хайырланылгъандыла. Басханы тишлери болгъан кёнделен агъач жарылмаз, тутхучлу болур ючюн кёбюсюнде аны тюкгючден жонуп, сюрмелеп ишлегендиле. Аны узунлугъу – 70-80 сантиметр, кенглиги – 6-7 сантиметр, тишлени бир биринден кенгликлери – 8-10 сантиметр, узунлукълары уа 10-12 сантиметр болады.

Тишлени басханы кёнделен агъачына жарашдырып, келишдирип салыр ючюн, анга бираз усталыкъ керекди. Алгьа башда айтылгъан ёлчем бла агъачны жонуп, сюрмелеп жарашдыраса, буруу бла тешикле этесе, тишлени хазырлайса. Аланы башларын зугул жонуп, тешикге кирлик жерлерин керкип, чёгюч бла аз-аз къагъып, орунларын тапдыраса. Тишлени барысыны узунлукълары да тенг болургъа керекдиле.

Ол ишледен сора басханы тишлери болгъан кёнделен агъачына сап салыр ючюн аны узунлугъун ёнчелеп, эки жеринден тешип, алагъа ариу сыйдам этилген сапны бир жанын жарып, сенекча, эки айыры этип, ол эки тешикге кийиредиле. Ала артха чыкъмазча агъач неда темир чюйчюкле урадыла.

Кюз биченнге ол тюрлю адырлары хазыр болуп чыкъгъан таулу, жунчумай, чырмаусуз ишлегенди, малларына жетерча бичен да этгенди.

Чаллыкъла, кырдыкла

Энди уа чаллыкъланы, кырдыкланы юслеринден бир-эки сёз айтайыкъ. Тауда, ёзен жерледе чаллыкъла кёбюсюнде суугъарылып, алай биченлик боладыла. Аланы биченлери бек татымлыды. Алай жауун кёп жаугьан къышлыкълада жер суугъарылмай ёсген биченлик хомуса болады, татымы да къарыусузду.

Кырдыкны быллай атлары барды: туууз, бурд, гелеу, къамишли, хайчумку, къара ханс, хыйгъан, юч чапыракъ, терс аякъ, кундушлу. Чалыннган кырдык дуру болады, ол къуруса, дырын жыйылады. Андан а батан, лыппыр, гебен, ёгюз тартхан гебен, антау гебен, тиш, таракъ тиш этедиле.

Чалгъы чалгъанда, быллай затлагъа да эс бурулгъанды. Дуругъа кире туруп, башланнган жерин бираз онг жанына тартдырып, алай чалып башлагьандыла. Чалып, дуруну аягъына чыкъгъанда да, онг жанына тартдырып, тогъай айландыргъандыла. Чалгьан заманда кырдыкны эки къыркъгъан этген бек айыпха саналгъанды. Дуру ызда ёре чёп къалса, дырын жыйгъанлагьа къыйын болады. Аны себепли дырынчы къызла дуруну алгьын заманда аллай аман чалгьан жашланы хыликкя этип болгъандыла.

Дырын жыйгъан заманда да керекди усталыкъ. Дуруну лыбыры бла батан этсенг, аны гебеннге салыргъа тынч болады.

Уста гебен этдирген да магьаналы ишге саналгъанды. Гебен башына минерге уа хар кимни да къолундан келмейди. Жашла, къызла дырын жыйгъанда, гебен этгенде да, бир бирлери бла эришип ишлегендиле. Гебен башында жашны къыз батан бла уруп жыкъса, гебенден атса, ол къызгъа саугъа бергенди.

Бичен ишни ахыры ташыуул бла бошалгъанды. Гебенлени ыстауатланы къатларына ёгюзле бла тартхандыла, тишле этгендиле. Ол иш бошалса, кюз артында тюрлю-тюрлю чурумла бла тойла этилгендиле, къатын аллыкъла, эрге барлыкъла да кеслерин ол заманнга хазырлагъандыла. Аллай уллу да, магъаналы да ишге саналгъанды тауда бичен этиу.