Аш хазнабыз

Къарачай-малкъар халкъны аш хазнасыны юсюнден кёп тюрлю материалла басмаланнгандыла. Ол шарт таулу халкъны маданияты, хар кюнлюк турмушу бла байламлы эмда бай болгъаныны шагъатыды. Бурун заманлада окъуна Кавказгъа келген белгили жолоучула А. Тузов, Ю. Клапрот, Анри де Ла Мотрэ, Янош Карой Бешш (Бессе), къарачайлыланы эм малкъарлыланы юслеринден кёп ахшы затла жазып къойгъандыла. Сёзсюз, ала бек алгъа къонакъбайлыкъны, аш хазнабызны, жашау турмушубузну юсюнден жазгъандыла. Бюгюнлюкде ол затла сакъланамыдыла жамауатда, тура эселе къалай жюрютюледиле деген соруула кёплени сейирсиндире болурла.

Шёндю аланы бир къауумларына къарайыкъ. Бюгюнлюкде къарачайлылада-малкъарлылада къой союу эмда санлау тёреси да башхаракъ болгъанды. Энди Огъары Малкъарда къурманлыкъ къой малдан 16 юлюш чыгъарылады. Алгъын кёкюрек тёш, анга ногъана деп да айтадыла, ол санаугъа кирмегенди. Айтыулагъа кёре, малланы иеси алагъа салгъан къыйыны, жайда, къышда да аланы ызларындан айланнганы ючюн эм татлы жерин, кёкюрек тёшюн, кесине къойгъанды. «Тёзген тёш ашайды» деген нарт сёз да андан жаратылгъан болур.

Жан сюекни да бёлмегендиле. Бусагъатда уа аны эки этедиле: жан сюек эмда жан сюек тешикли къалакъ. Алгъын тиширыулагъа хант юлюш чыгъарылмагъанды. Артдан-артха ол жорукъ да тюрленнгенди.

Къойну башы боюнуна къошулгъан жикни ашха къошмайдыла. Анга къурмустукъ (атлант) да деучюдюле. Боюн аркъа уа юйню иесине къалады, бичакъ жетген жерин хант юлюшге салмайдыла. Къулсюймез, юч тёбе деп къойну къуйругъундан келген юч жикге айтадыла. Ол, этни бек татлы жери, къызлагъа бериледи. Ала да аны ашагъандан сора оюн къурайдыла, сюекни итге атып. Алса, къыз жууукъ заманда эрге барлыкъды, дейдиле.

Шеше, кегей сырт сюеклери (омураулары) хант юлюшге къошакъгъа салынадыла. Къабыргъаларына жабышхан жумушакъ этген жён дейдиле. Бир-бирде аладан жёрме этип да къоядыла. Ушхолу (ич хатхулары) деп малны ичине айтхандыла: ёпкеси, баууру, жюреги, чегиси, бюйреги, къара чегиси. Сёсю деп жёрмеден артыкъ къалгъан къара чегиге айтадыла. Аны ариу сыгъып, тёгерек чулгъап биширгендиле.

Къурманлыкъ

Къурманлыкъ малгъа ючжыллыкъ къойну – узаданы – сайлайдыла, аны къыяуу болмазгъа тийишлиди. Жаурун къалакъны юсюнден айтайыкъ былайда. Буруннгу тюркле, анга къарагъандан сора, аны кемирчегин сындырып, отха атхандыла. Нек дегенде анга башха адам кёз жетдирип, алгъын къарагъанны жазыуун билирге боллукъду, деп ийнаннгандыла.

 Къойну кёкюреги бла къарынын жыргъанда, кемирчек чыгъады. Аны сойгъан жерде къабыргъагъа жабышдырыргъа керекди. Ол мал халалды деген магъананы тутады.

Хант юлюшлеге къошулмагъан жети зат: бауур, бюрек, жюрек, ёпке, боюн аркъа, къулсюймез, аякъла.

Ашха салынмагъан жети зат: ёнгеч, ёт, жюрек къулакъ, талакъ, уятлыкъ, безле, къууукъ (тиши малда – къозу орун).

Жюрюген тёрелени юслеринден айтханда, биз нени да онг жаны сыйлыды деп белгилейбиз. Ол да бошдан тюйюлдю. Тюрк халкъланы бурун жашауларыны дуниясы былай бёлюннгенди: онгу-солу, башы-тюбю, аллы-арты. Онг жаны – кюнчыгъышха, сол жаны кюнбатышха саналгъанды. Биринчисинде кюн чыкъгъанды, жашау къуралгъанды, берекет жюрюгенди. Андан салгъандыла юй журтланы эшиклерин ары буруп, анга кёре къуралгъандыла тёрелени жорукълары да. Ёмюрле ётген эселе да, бюгюн да къойну къурманлыкъгъа союу бла бирге аны санлау, юлюш этиу, сыйлау да бийик даражада сакъланадыла.

Ашына кёре – табагъы, балына кёре – къалагъы

Бу бёлюмде, баш темабыздан бир кесек кетип, эсибизни башха жанына бёлейик. Былайда къарачай-малкъар халкъда аш-азыкъ бла байламлы жюрютюлген талай агъач сауутну атларын эсибизге тюшюрейик. Ол да бюгюнлюкде уллу магъананы тута болур. Нек дегенде ала унутула баргъан затладыла, алай сыйлау тёрелерибизде аланы энчи жерлери, орунлары болгъанды, къыйматлары да энчи эди. 

Тепси – агъачдан ишленнген ючаякълы тёгерек аш къанга. Аны жанына, бек кёп болса, юч, эки неда бир адам олтургъандыла. Аталадан къала келген, берекетден толу болуучу, адамланы алларына аш салгъан уллуракъ къангагъа биз ашлау дегенбиз. Къууанч бла байламлы аш салыннганнга уа – сый къанга. Анга кёре да, агъач гоппанла, чара, чанакъ, чёмюч, аякъ, табакъ. Биринчи сагъыннганыбыз – эки саплы алгъыш аякъ деп жюрютюлгенди.