Къашхатаучу жигит

Бу хапарымда мен озгъан заманны жигити, бюгюнлюкде уа халкъда, бютюнда жаш тёлюню арасында, аты аз сагъынылгъан бир адамыбызны юсюнден айтайым. Ол Къашхатаудан Эфендиланы Абдурахманны жашы Аслан-Алийди.

Муну къарт атасы Юсюп Холамда жашай эди. Аны беш жашы бла тёрт къызы болгъандыла. Жашла Керим, Мухаммат, Шакъман, Хусейин, Абдурахман.

Керим юйдегили болгъандан сора, Холамда жер такъырлыкъдан Къашхатаугъа кёчеди. Эл башында къол барды. Алгъа алайда юй-журт ишлейди. Шёндю алайгъа Керим Къол дейдиле.

Артдаракъда Юсюп, сиз да барып анга билеклик этигиз деп, жашларындан Мухаммат бла Абдурахманны жибереди. Андан сора Огъары Малкъардан, Бызынгыдан да аланы юслерине келип тохтагъанла боладыла. Алай бла ол тийреде эл жангыдан къуралады.

Абдурахманны эки жаны болады: Баттал бла Аслан-Алий. Баттал – тамата къарындашды. Анга жыйырма беш жылдан атлагъанды. Аны юйдегиси да барды. Аслан-Алийге уа 17-18 жыл болады.

Бир кюн была экиси да уугъа чыгъадыла. Къашхатау бла Бабугент ортасынла онг къолгъа, Хеу суу таба, агъачха ётедиле. Агъачны теренине киргенде, Баттал къарындашына: «Сен былайда бугъуп сакъла, мен а арлакъ ётсем, жаныуар кёргеними сени таба къууарма», - дейди.

Аслан-Алий терек артына бугъуп турады. Къауум замандан Баттал кетген жанындан чырпыла ичинде къымылдагъан таууш чыгъады. Аслан-Алий ушкогун ол жанына буруп атады. Олсагъатлай окъуна Батталны ачы къычырыгъы чыгъады. Бираздан дагъыда: «Бутума ургъанса, къаным саркъады, кесим тыялмайма. Кел, болуш», - дейди.

Аслан-Алий жаш адамчыкъ эди. Энди акъылбалыкъ бола тургъан. Абызырайды, не этерге билмейди. Къарындашыны къатына баралмайды. Сора чапханлай элге келеди. Ишни болушун айтады.

Адамла жетгинчи, къаны кёп кетип, Баттал ёлюп тура эди. Андан сора Аслан-Алий юйюнде-журтунда турургъа уялып, элден кетип къалады.

Бир ауукъ замандан а Биринчи дуния уруш башланады. Эфенди улуну ары кетген хапары чыгъады. Анга ол заманда 19 жыл бола эди.

Архив документледе жазылгъаннга кёре, кесини биринчи саугъасын Аслан-Алий 1915 жылда 17-чи февральда Карпат тауланы тийресинде, Венгрияны ичинде Майдан элни къатында бардыргъан сермешледе этген жигитлиги ючюн алгъанды. Ол тасхачы нёгерлери бла жау аскер бёлюмге тюбеп, ала бла къаты сермеш бардыргъанды. Андагъы жигитлиги ючюн Эфенди улугъа Георгий жор орденни 4-чю даражасыны майдалы бериледи.

Орус аскерде бек багъалы аскер саугъаладан бирине Георгий жорну ордени саналгъанды. Аны тёрт даражасы барды. Алгъа аны тёртюнчю даражасы бериледи. Биринчиси уа – ахырында.

1915 жылда 3-чю июльда Эфенди улу, жау жанындан топ-окъ атылгъанына да къарамай, аскер бёлюмлени связь бла жалчытханды. Бу жигитлиги ючюн анга Георгий жорну 3-чю даражасын Уллу князь Кирилл Владимировични къолундан алгъанды. Ары дери уа анда ол орденни 4-чю даражасы бар эди.

29 майда 1916 жылда кесине бойсуннган бир къауум адам бла чабыууллукъ этип, чек сакълагъан жау аскер бёлюмню къолгъа этеди. Ол жигитлиги ючюн анга Георгий жорну 2-чи даражасы бериледи.

1916 жылда август айда Румыния Россей жанлы болуп, аны бла уруш этген Австро-Венгриягъа къажау уруш ачады. Австро-венгриячыла румынлиледен онглу болуп, аланы хорлап тебирегенде, орус аскер алагъа болушлукъгъа келеди. Ол аскерни санында малкъарлы жашла да болгъандыла.

Карпат тауланы кюнбатыш жанында къызыу сермешле барадыла. Эфенди улу къуллукъ этген сотняны таматасы Керим Хан-Эриванский 4-чю декабрьде 1916 жылда полкну командири полковник Старосельскийге жиберген къагъытында былай айтылады: «Бу атлы аскер къауумну урушда этген жигитликлери ючюн саугъаларыгъызны тилейме».

Ол тизмеде Аслан-Алийни да аты барды, бу жол Эфенди улу ол орденни биринчи даражасына кёргюзтюледи. Ары дери уа, эки жылны ичинде къашхатаучу жаш Георгий жорну юч даражасына бла Жигитликни майдалына тийишли болгъан эди. Анга урядник чын да берилген эди.

1917 жылда 2-чи майда Эфенди улу бла къауум адам, ол санда Асанланы Хажи-Мурат да австрия-венгриячыла бийлеген жерге тасхагъа тебирейдиле. Жау аскерни къыстау топ-окъ атханына да къарамай, алларында Аслан-Алий болуп, атлары бла ала жюзюп, бир черекден да ётедиле. Сора Бабино деген элни бир жанында тохтайдыла.

Эфенди улу ол тийреде къаллай бир душман аскери болгъанын тохташдырып, таматаларына билдиреди. Сора болушлукъ жетип, ала жаугъа чапхан заманларында, Аслан-Алийге топну огъу тийип, ол алайда ёледи.

Ол жигитлиги ючюн Эфенди улу Георгий жорну 1-чи даражасына экинчи кере кёргюзтюледи. Бу жол – ауушхандан сора. Анга ол заманда 21 жыл бола эди.

Ма алай бошалгъанды Биринчи дуния урушха къатышхан, Георгий жорну толу кавалери таулу жашны жашау жолу.

Кёп жылла мындан алда эм узакъда бардырылгъан къанлы урушха кёп таулу жаш къатышханды. Аланы бирини юсюнден билгенибизни айтдыкъ.

Озгъан заманланы жигити Эфендиланы Аслан-Алийни аты эсде къалырча тукъум адамлары анга эсгертме ишлетип, туугъан эли Къашхатауда орнатхандыла. Халкъыбызны жигитлери бир заманда унутулмасынла!