Аны къайгъысы халкъыны тамблагъ кюню эди

Миллетини къайгъысын кёрген, аны келир кюню иги болурун излей, уллу къыйын да салгъан, кеслерине арталлыда сый-даража излемеген чынтты уланладан  Малкъар бир заманда да къуру болмагъанды Аллахха минг шукур!. Халкъыбызны аллай аламат адамларындан бирлери Цораланы Мырзаны жашы Магомет эди.

Магометни атасы Мырза да Черек ауузунда аты айтылгъан, намысы-хурмети жюрюген киши болгъанды. Огъары Малкъар тынчлыкълы эл болгъаны себепли, 1909 жылда патчахны Терк боюнуну администрациясы бек биринчилиден бу элге старшина сайлауну эркинлигин эллилени кеслерине береди. Бу къуллукъгъа кёргюзтюлгенлени барын да хорлап, Цораланы Мырза, ёзден, Огъары Малкъарны старшинасына айырылады. Ол жылгъа дери эл старшинасына жаланда бийле салына эдиле. 1913 жылда Черек ауузунда болгъан халкъ кётюрюлюуге Мырза тири къатышханды. Аны къой, Цора улу ол ишни къурагъанладан бирлери окъуна эди. Адамла Мырзагъа бек уллу хурмет этип болгъандыла, сёзюне тынгылап, оноуун да сакълап.

Революция башланнганда да, халкъгъа игилик келтирир деп, ийнанып, большевикле жанлы сюелген эди. Алай онсегизинчи жылны ахыр кюнлеринде, акъ аскерле Черек ауузуна кирдиле деген заманда, Мырза халкъны алагъа къажау къозгъар деп, къоркъуп, душманлары аны от берип ёлтюредиле... Алай бла, ары дери экижыллыгъында анадан ёксюз кьалгъан Магомет, сегизжыллыгъында атадан да ёксюз къалады.

Магомет, сабийлигинден окъуна билим алыргъа итиннген эсли жашчыкъ, онекижыллыгъында Нальчикде  Коммунарла школуна барып окъуйду. Аны бошап, элине къайтханлай а – 1924 жылда – комсомолгъа киреди. Бираздан а аны комсомол ячейканы секретарына айырадыла. Комсомолну оноууна кёре, Магомет элли сабийлеге къара танытып кюрешеди. Кеси  алыкъа халатсыз тынгылы жаза билмегенликге, устазлыкъ ишине жаны-къаны бла бериледи. Ол жыл окъуна ленинчи чакъырыу бла партиягъа киреди.

1933-1934 жыллада КПСС-ни область комитети  Магометни Ростовха окъургъа жибереди. Анда Цора улу аспирантураны да бошайды. Андан къайтхандан сора, Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъны директору болуп турады. Ызы бла уа малкъар тилде чыкъгъан «Социалист Къабарты-Малкъар» республика газетни баш редакторуну къуллугъуна саладыла.

Ол заманда малкъар газет башха тилледе чыкъгъанладан эсе кезиулюгю бла – аз, форматы да гитче болуп чыгъарыла эди. Магомет аны юсюнден сорууну обкомда бир ненча кере кётюреди. Акъ юйде уа анга: «Гитче халкъчыкъгъа газетни андан башха тюрлюсю неге керекди?» - деп къойгъан эдиле.

Бир жол, газетлени ишлерин тинте, Москвадан адам келеди. Магомет, аны бла энчи тюбеп, ишни болушун ангылатады. Ол адам, Цора улуну хапарына тынгылагъандан сора: «Мында сени сёзюнге эс бурмай эселе, бусагъатдан манга официальный къагъыт жазып бер да, ишни андан арысын а манга къой», - дейди. Магомет ол айтханлай этеди.

Кёп да турмай, Москвадан малкъар тилде чыкъгъан газетни даражасын башхала бла тенг этиуню юсюнден оноу келеди. Аны уа толтурмай бир кёр. Ма ол заманда айтхан эди Магометге Къалмукъ улу: «Сен этни сюеги бла бирге юзюп алгъанса», - деп.

Репрессияланы кезиуюнде Цора улуну да ызындан тюшедиле. Иш алай болгъанын обкомда ишлеген бир керти адамы Магометге билдиреди. «Терк окъуна кет, Москвагъа бар. Анда тюзлюк излерге кюреш. Алайсыз эшигинги жабадыла», - дейди ол.

Магомет Москвагьа къутулады. Фатар тутуп, бир юйде турады. Ол кюнледе уа «Цораланы Магомет – халкъны жауу» деп, мында  республика газетде  материал чыгъады. Аны башха жарсыуларыны юслеринден да айтып, Магомет Сталиннге письмо жазады.

Кюнлени биринде Цора улу ВКП(б)-ны Ара Комитетине чакъырылады. Анда жарсыуларына тынгылайдыла, сора ишни тинтирге комиссия жибередиле. Келгенле, Огъары Малкъарда кёп адамлагъа жолугъуп, Магометни юсюнден хапар сорадыла.

Аны сёгерге кюрешген жаланда бир жаш адам чыкъгъан эди: «Муну атасы да осал адам эди, революциягъа дери халкъны къанын ичип тургъанладан бири болгъанды, андан а иги сабий къайдан тууарыкъ эди», - дегенни да айтып.

Ол заманда Магомет, аны таба бурулуп: «Сен къайсы жылданса?» - деп соргъан эди. Жууапны эшитгенден сора: «Да мени атам ары дери дуниядан кетип эди, аны аман бла иги болгъаныны юсюнден сен не хапар айталлыкъса», - деп къойгъан эди. Аны эшитгенден сора, жашны анасы: «Ахшы адамны кирлерге кюрешгенсе сен», - деп, сабийине итни налатын бергени да халкъны эсиндеди.

Андан сора Цора улуна терс сёз айтхан адам чыкъмады. Махтагъанла уа кёп болдула. Ахырында комиссия, Магомет жанлы болуп, тюз оноу чыгъарады. Репрессияланы заманында тутула-жоюла тургъан жеринде Цора улу алай къутулгъанды.

1944 жылда Магомет ВКП(б)-ны обкомуну инструктору эди. Малкъар халкъны Азиягъа кёчюрюрге бир ыйыкъ къалгъанда уа, саулугъуну сылтауун этип, кюзгюге тюшерге керексе деп, обкомну оноуу бла Цора улун Пятигорскге жибередиле. Баям, обкомну ол замандагъы секретары Кумехов, таулуланы кёчюрюрге керекди деген хапар чыкъгъанлай, «Угъай!» деп бек биринчи сюеллик Цора улу боллугъун уста биле эди...

Энди иш битди, тамбла эрттен бла таулуланы кёчюребиз деген кюнлеринде уа Магометге: «Нальчикге терк жет!» - деп буюрадыла. Къайда жаяу, къайда бери таба келген улоулагъа тагъыла, Магомет Нальчикге къайтады. Къайтса къайтсын, уруш кезиуюне деп, обком ишчиси къадарында, жюрютген керохун да сыйырып, халкъын кёчюрюрге деп, Москва оноу чыгъаргъанын да айтып: «Эрттен бла эртте тебирериксиз, сен да хазыр бол!» - деп ашырадыла. Къулагъы эшитгеннге ийнанмай, жюреги жарыла, ингир къарангысы болгъанына да къарамай, Магомет, жаяулай, алгъа – Хасаниягъа, ызы бла – Акъ-Суугъа, андан да Яникойгъа ётюп, халкъны эшигин керти да жаба тургъанларын ангылайды. Нальчикде фатарына танг ата къайтып, къолундан жукъ келмезлигине да кюе, мухажирлик жолуна къуралады...

Цораланы Магометни кёчгюнчюлюкде ненча таулугъа жарагъанын, неллай бир таулуну жанын къалдыргъанын бир киши да тергемегенди. Алай... игилик унутулмайды. Ол болушханланы туугъанлары, туудукълары да, Аллахны ахшылыгъындан, саудула, Магометге ыразылыкъларын билдиргенлей тургъандыла.

1956 жылда, малкъар халкъгъа туугъан жерине къайтыргъа эркинлик берилгинчи, Цораланы Магомет, Залийханланы Жанакъайыт, Уяналаны Чомай, Коммунист партияны Ара Комитетини Биринчи секретары Никита Хрущёвха тюберге деп, Москвагъа барадыла. Ол заманда Хрущёв жеринде болмайды. Быланы СССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели Леонид Ильич Брежневге тюбетедиле. Хапарлашханда, Магомет: «Кесигиз билесиз, халкъ терслиги болмай кёчюрюлгенди. Жангы жерледе адамларыбыз юйле-журтла ишлегендиле, жашау къурагъандыла, алай миллет журтуна къайтыргъа сюеди», - деп сёлешеди.

Леонид Ильич, келгенлеге кёл салып тынгылагъандан сора: «Туугъан жерин сюйгенле, аны излегенле - ала Ата журтун сюйген чынтты адамладыла», - деген эди. Ызы бла уа, кёл этдирир сёзле айтып, тюз оноу чыгъарыллыгъына да ышандырып ашыргъан эди. Журтубузгъа къайтыргъа жол ачылгъанлай а, не да болсун, туугъан жерибизге теркирек къайтайыкъ деп ашыкъгъанла кёп эдиле. Алай Магомет аны унамагъанды. Ашыкъмай, хапчук-харекетни, малны да жыйышдырып, жолгъа алай тебирерге чакъыргъанды. Къыргъызстанда таулула жашагьан жерлеге айланып, юйден юйге жюрюп, ненча адам, сабий, мал болгъанын жазып, алагъа къаллай вагонла кереклисин тохташдырып, бери алай ашырып тургъанды. Магомет, эсли адам, халкъыбыз ызына къуру къолу бла къайтып келсе, къалай апчырыгын кимден да уста ангылай эди...

Андан къайтхандан сора, Магомет Къабарты-Малкъарны Илму-излем институтунда, башха жерледе да ишлеп тургъанды. Пенсиягъа чыкъгъандан сора да, жамауат жашаугъа тири къатышханды. Партия бла комсомолну ветеранларыны советини председатели болуп тургъанды. Окъуу юйледе, предприятиялада бла организациялада жаш тёлю бла тюбешгенди, алагъа адамлыкъ дерслерин берип тургъанды. «Жангы жашауну къураугъа къатышхан уллу насыпды. Халкъ ишинден кери турмагъыз», - деп юйретиучю эди ол.

Цораланы Мырзаны жашы Магомет, миллетин, къыралын да жюрегини теренинден сюйген халал таулу, жашауда ариу ыз къойгъан насыплыладан эди.