Ыразылыкъ бла жашау – саулукъну бир ышаны

Ыразылыкъ бла жашау – саулукъну бир ышаны

Саулукъ

Бирле пенсия жете башлагъанлай элгенедиле. Хар зат да жашлыкълары бла бирге тауусулгъан сунадыла. Саулукъ да жокъ, жашаугъа сейир да ёчюле…алай ол нек ёчюледи? Кесибиз алай суннганыбыз ючюн. Алтмышжетмиш жылында да адам жангы билим алаллыкъды. Сыйлы насып сезимге да табыллыкъды жер токъсанжыллыгъында окъуна. Нек ийнанып къалабыз биз хар зат да жашлыкъ бла бирге кетеди дегеннге? Тенглерибиз алай сагъыш этедиле да, аны ючюн. Алай хар инсан кеси оюм этерге борчлуду. Бир-бирлени бек насыплы кезиулери башлары агъаргъандан сора башланады.

Адамланы жашаулары бир бирине ушамайдыла. Биреу алтмыш жылында юйдегили болуп   насыбын таба эсе, башха адам а ол жыл санында ёчюлюп башлайды. Биз бир бирибизге ушамайбыз! Мени акъылыма кёре, адам не заманда да кесин излеп турургъа керекди.  Жер башында бир инсан да шарт айталлыкъ тюйюлдю ол ким болгъанын. Билмейди. Излеуню жолу ёлюп къалгъынчы тауусулмазгъа керекди.  Жаланда окъуугъа кирир умут этип, усталыкъны сайлагъанда угъай, хар заманда да адам кеси-кесине «кимме мен?» деген сорууну бергенлей турургъа керекди.

Бир жыйырма жыл мындан алгъа Колин Маккалоуну «Поющие в терновнике» деген китабын окъугъан эдим. Ол битеу дунияда да белгили чыгъармады, тиражы миллионла бла саналады. Не сейир, ол ракны проблемалары бла кюрешген алим тиширыуду. Жазыучу уа пенсиягъа чыкъгъанындан сора болгъанды.

Кесин излеген адам къыркъ, элли, жетмиш, жюз жылында окъуна, не жыл санда да – не зат бла кюреширигин, заманын не затха бёллюгюн билирге керекди. Биреу къартлыгъында терек бахча салады, ол аны битеу жашаууну жарыкъ умуту болгъанды, биреу Венециягъа барады, ючюнчю уа китап жазады, сёз ючюн, кесини жашау сынаууну юсюнден. Къартлыкъ жашауну ахыры тюйюлдю, аны бир кезиуюдю-сыйлы кезиую. Не зат бла кюреширге, къаллай кийим киерге, ким бла жууукълукъ неда шуёхлукъ жюрютюрге – аны юсюнден сагъыш этерге керекди. Бу сорууладан бирине да жууап бералмагъанла кеслерин тас этип къоядыла. Элли беш жылында сейирлик, аягъы юсюне къаты сюелген адамгъа он жылдан къарасанг, тозурап, бошланып, сыфаты-къылыгъы да тюрленип... Алай нек болады? Адам къартлыгъында не зат бла кюреширигин билмегени ючюн. Спектакльни сахнада салырдан алгъа режиссёр аны башында къурайды. Тюз алай хар инсан къартлыгъын акъылында да къураргъа керекди. Алимле шарт тохташдыргъандыла: толусунлай болмаса да, жашаууну бир кесегин адам кеси къурайды.

Къартлыкъ не заманда башланады? «Халкъла аралы кружокълагъа кёре, жетмиш беш жылдан сора, - дейди профессор Теммоланы Лейля. - Элли беш жылдан башлап жетмиш тёрт жылгъа дери уа адам абаданнга саналады. Бир-бирле, къартлыкъ келгенин ангылагъанлай, абызырайдыла, мудах боладыла. Ол терен депрессиягъа кёчсе, врачха барып, багъылыргъа керекди. Нек дегенде алай тюнгюлюп тургъан кезиуюнде адам кесини машинасын окъуна кереклисича жюрюталмайды».

Къартлыкъ келгенде, тюнгюлюп, ёлюп къалмай, жаш замандача, жашар ючюн не зат этерге керекди? «Къатыгъызда адамлагъа хурмет этерге, аланы сюерге тийишлиди. Адамланы араларында бир бирлери бла байламлыкълары бек уллу кючдю.  Барыбызны да сакълагъан кюч», - дейди психолог Азаматланы Малляш.

Жаннетли болсун, профессор Теммоланы Далхат: «Къартлыкъны багъалай билирге керекди», - деучю эди. Сора жашауну багъаларгъа юйреннгенин да чертиучю эди: «Мени устазларым кёп болгъандыла. Медицина факультетде, аспирантурада, докторантурада окъугъан заманымда, бир жайны оздурмай, туугъан элиме чалгъы чалыргъа келе эдим. Ким бла чала эдим? Атам эм аны тогъуз тенги бла. Аладан бири Аджиладан эди: Биринчи битеудуния урушха къатышып, жигитлиги ючюн Георгийни жорлары бла саугъаланнган адам. Австрийка юй бийчеси бар эди да, Экинчи битеудуния урушда фашистле Басханнга топла атханда, ол юйюнде ёлгенди. Ол къадар къыйынлыкъны кёрген аппа жашауну алай сюе эди! Чала тургъаныбызлай: «Тобукъланып чалсам да, сизден артха къалмам», - деучю эди, сёзюне да кертичи болгъанды. Аллай адамланы кёрсенг, кёп затны юсюнден сагъыш этесе. Мени акъылыма кёре, не уллу къыйынлыкъланы кёрген адам да, къадарына ыразы болургъа керекди. Гыржыны, юйюрю, жууукълары, юйю, тукъуму, эли ючюн шукур этерге борчлуду».

Теммоланы Далхатны ёмюрю узун эди, ол жашаугъа сюймеклик адамгъа кюч-къарыу береди, деучю эди.

 Хар бирибизге да бек кёп зат берилгенди. Нобельни саугъасын алгъан белгили назмучу Иосиф Бродскийни бек кючлю назмуларындан бири жашаугъа ыспаслыкъны юсюнденди. Битеу халкъланы да ыразылыкъны юсюнден жомакълары бардыла. Ол бошдан тюйюлдю.

Болсада бусагъатда адамла къарт болгъунчу окъуна арып-талып къаладыла, саулукълары да жаш заманларында окъуна сёгюлюп. «Стресследиле адамланы ууатхан бусагъатда, дейди психолог Текуланы Виола. - Шёндю иш тапхан къыйынды, аны тас этген а тынчды. Ичгичиле, наркоманла кёпдюле. Ала барысы да кимни эсе да сабийлеридиле. Жюрек къыйналса, психика да тюрленеди. Альцгеймерни аурууу (адам бир затны да эсинде туталмайды) жайылып баргъанын да алимле стрессле бла байлайдыла. Къууанып, сюйген адамларыбыз, гыржыныбыз-сууубуз, ишибиз ючюн ыразы болуп, жашаргъа керекди».