Бир китапны хапары

1999 жылда келгенме газетде ишлерге. Ары дери тюрлю-тюрлю къурулуш организациялада уруна тургъанма. Къалаучу да болгъанма, окъуууму таусхандан сора прораб, инженер болуп да ишлегенме. Къурулуш биригиу чачылгъандан сора келген эдим редакциягъа.

 

Беш-алты ай озгъан болур эди Ленин атлы орам бла ёрге келе, профсоюзланы юйлерине жетгенде, университетде биргеме окъугъан орус тиширыугъа жолугъама. Алайда бираз хапар айтабыз. Устазларыбызны, бирге окъугъан жашланы, къызланы да эсибизге тюшюребиз. Къайда ишлегеними да билгенден сора уа, былай айтады:

 

- Мен профсоюзланы юйюнде ишлейме, бёлюмню таматасыма. Бизде бир таулу тиширыу бухгалтер болуп ишлейди. Ишин билген, иги специалистди. Аны юсюнден бир жаз. Тамблагъа, бирси кюннге къоя да турма. Бусагъат барайыкъ. Кабинетде олтуруп къалгъанды. Шагъырей этейим, - дейди.

 

Алай бла, сунмай-билмей тургъанлай, бир аламат адам бла шагъырей болдум. Ол Огъары Басхандан Дадешкелиани Лейла эди. Алгъаракъладан бери да Вольный Ауулда жашай эди.

 

Орта жыл сандан атлагъан, орта бойлу, арыкъсуу тиширыу. Бираз сагъыш эте кетди да, былай деди: «Аллах буюрса, мени юсюмден да жазарса. Алай бизни къауумдан, мында, Вольный Ауулда, Абайланы Гюлжан барды. Ол менден абаданды. Уста къоллу адамды. Къызы Зоя бла сейирлик гыранчала тигеди. Алгъа аны юсюнден жаз. Аны къыз тукъуму Орусбийладанды, басханчыды», - дейди.

 

Алай бла Лейланы биргесине Гюлжаннга тебирейме. Жангы шагъырейим, жашаууну юсюнден хапар айта, мен да анга тынгылай, Вольный Ауулну баш жанына жетебиз.

 

Бир арбазгъа киребиз. Сол жанында уллу юй, онг жанында уа андан гитчерек. Уллу юйде эки тиширыу столну юсюне къумач салып, аны биче турадыла. Бизге да бет жарыкълы тюбейдиле. Гюлжан бла Зоя эки жанлы гыранча жаулукъ тигедиле. Чилле халыдан чачакъла этип, аланы жаулукъгъа сала турадыла.

 

Гюлжан бла ишини, жашаууну юсюнден хапар айтып бошап, ызыма тебирегенде, къабыргъада бир эски сурат кёрдюм. Анда къолунда таякъчыгъы бла таулу кийимледе бир жаш адам. Чырайына къарап турурса асыры ариудан.

 

- Гюлжан, бу кимди? – деп сорама. Ол а суратны къолуна алады, кёкюрегине къысды. Сора къызына къарап: «Зоя, альбомну келтирчи», - дейди. Ол а башха отоугъа барып, андан бир уллу альбомну алып келеди. Ичи толу эски суратладан.

 

Алада уа бир ариу адамла: эр кишиле, тиширыула, абаданла, сабийле да бар. Гюлжан аланы хар бирини юсюнден хапар айтады. Ариу адамла – жарсыулу къадарла. Революцияны кезиуюне тюшгендиле да, кимлери къырылгъандыла, кимлерине уа, Ата журтларын къоюп, узакъ жерлеге кетерге тюшгенди. 

 

- Совет власть тохташхандан сора, - деп эсгере эди Гюлжан, - жангы къуллукъчула келип, юйюбюзню къозгъап тургъандыла. Кёп суратларыбызны отха атып кюйдюргендиле. Быланы уа гитче къызчыкъланы юслерине байлап, тышындан жыйрыкъларын кийдирип, алай сакълагъандыла, дейди.

 

Эски суратланы юслеринден биринчи хапарымы аты «Къаллайла эдик жюз жыл мындан алда» деп алай эди. Анга окъуучуланы сейири уллу болгъанды. Бирле суратланы редакциягъа кеслери келтире эдиле. Бирле уа: «Быллай адамда эски суратла бардыла», - деп, адреслерин бере эдиле.

 

Алай эте, къауум жылны ичинде мингден артыкъ эски сурат жыяма. Хар суратны къачан, кимден алгъаным да эсимдеди. Бир жол Осетиягъа Чикола шахаргъа барама, Айдаболланы къызларына, ол дюгерлиге эрге барыпды, жыл саны келген адамды, ана тилин да унутмагъанды. Экибиз да тауча сёлешген заманда, сабийлери, туудукълары да бизге сейир этип къарай эдиле. 

 

Владикавказда жангыз кеси жашагъан Шакъманланы Тамараны адресин да берген эдиле манга. Анда уа алты бийче къызны сураты барды. Хар къыз да бир тукъумну адамы, дейдиле.

 

Экинчи кюн ары тебирейме. Анда Коста Хетагуров атлы орамда кёп фатарлы юйде жашайды ол. Мен баргъанда, ол а бу жанына къайгъы сёзге кетип тура эди. Къоншуларына телефон номерими берип кетеме. Экинчи кюн сагъат онбирде Тамара манга сёлешеди: «Къайдаса андан бери. Сакълап турама», - дейди. «Жолда келе турама», - деп, олсагъатлай вокзалгъа жетеме. Андан автобус бла Владикавказгъа барама да, суратны алама. Кертиси бла да, алты бийче къыз бир ызгъа тизилип, хар бирини юсюнде бирер тюрлю жыйрыкъ, окъа бёрклери, кямярлары. Бири биринден ариу таулу къызла. Сурат а 1911 жылда алыннган эди.

 

Бир жол а Кисловодскеге барама. Анда уа Келеметланы Магомет жашай эди юйюрю, юйдегиси бла, токъсан жылдан атлагъан киши. Мен баргъанда ауруп, тёшекде эди. Анга да ким болгъанымы, нек келгеними айтама. Юйдегиси Айшат кёп суратланы салады аллыма. Алада да таулу бийле, бийчеле. Бири биринден ариула, кийимлери отча жана. Патчахланы кёрмючлеринде окъуна ал сатырда барлыкъдыла.

 

Ары дери мен да иги кесек сурат жыйгъан эдим. Ол кезиуге «Ёмюрле жолунда» китабым да чыгъып эди. Анга да къарай, Магометни суратларын тинтеме да, менде болмагъан анда жыйырма бир сурат табама.

 

- Энди быланы манга бер. Газетге да чыгъарайым, жууукълары кёрселе, къууанырла. Жангы китапны жарашдыра турама. Ары да къошарма, - дейме.

 

Магомет суратланы берирге унамайды. Суратла уа бири биринден ариула. Бирине уа энчи эс бурама. Анда уа таулу бийче къыз, узун жыйрыгъы бла. Ариулугъу, тизгини да кёз къаматадыла. Аны уа ким болгъанын Магомет билмейди.

 

Мен биягъы суратланы тилейме, берирге унамайды. Юйдегиси Айшат а, арлакъдан бизге къарап, ышарып турады.

 

Магомет терезеден къарайды да, кеч болгъанын кёрюп: «Хыйса, къарангы болгъанды. Юйюнге бар», - дейди. «Суратланы бер. Мен узакъдан келгенме. Аласыз ызыма къайтсам, айып боллукъду. Сора Магомет суратланы бермегенди десем, санга уа бютюнда уллу айып болур», - дедим.

 

Магомет бираз сагъыш эте кетди да, юйдегисине: «Айшат, къагъыт, къалам да келтир», - деди. Ол аланы келтиргенден сора, манга: «Жаз», - деди.

 

Суратланы бир айдан къайтарырма деп, къол салып къагъыт бердим. Алай бла суратла къоллу болдум. Сора аланы газетде чыгъара турдум. Аланы таныгъанла чыгъып, ыразылыкъларын билдире эдиле.

 

Ол кезиуде, бираз аурукъсунуп, больницагъа тюшдюм. Бир кюн баш врач келип: «Сени телефоннга бир эр киши чакъырады», - деди. Ол заманда гитче телефонла жокъ эдиле.

 

Барама, ол а Келеметланы Магомет. «Больницада болгъанынгы эшитгенме. Тамбла болжал озады. Суратланы къайтар», - дейди. Башха адамдан жиберейим дегенимде, унамайды.

 

- Кесинг келтирирге айтханса. Антынга кертичи бол, - дейди.

 

Ол ингирде врачыма да билдирмей, юйге келеме. Экинчи кюн эрттенликде автобус бла Кисловодскеге барама. Бир сагъатдан а автобус ызына къайтыргъа, керекди. Такси тутуп, Магометге жетеме. Юйдегиси да къатында, кеси да тапчанда таянып тура эди. Салам береме. Саламымы алгъандан сора, суратланы санап, аллына салама. «Энди къагъытны бер», - дейме.

 

Айшат манга къарайды да: «Бу сёзюне кертичи адамгъа ушайды деп, тюз сен кетгенлей окъуна, къагъытны жыртхан эди», - дейди.

 

Андан сора бираздан чыкъгъан эди «Балкария сквозь века» деген китап. Алгъа ёз тилибизде чыгъарыр акъылым бар эди аны. Ол заманда «Алан» организацияны ишине къатыша туруучу эдим. Китапны хапарын эшитип,  аны председатели Беппайланы Суфиян орус тилге кёчюр дейди.

 

Эки айны ичинде къол жазманы орус тилге кёчюреме. Чыгъарыргъа къолай болмай къауум заман турады алай. Бир кюн а аны хапарын эшитип, «Ассия» фондну келечилери келип, алып кетедиле. Юч айдан а хазыр китап этип келтиредиле. Аллах ыразы болсун алагъа. «Балкария сквозь века» деген китапны хапары алайды.