Солугъан кезиуюбюзде сакъ болайыкъ

Жай бла бирге кюн, жылыу да келгендиле. Табийгъат кесине чакъырады таматаланы, сабийлени да. Алай бусагъатда къурт-къумурсха тиргизилипдиле. Аладан бир-бирлери бизни саулугъубузгъа заран салыргъа боллукъдула. Аланы юсюнден врач Мегрелланы Келимат бла ушакъ бардыргъанбыз.

- Не хата тюшерге боллукъду бусагъатда солуй тургъанлагъа?

- Агъачда  наныкъла, чертлеуюкле жыяргъа баргъан адамны бир  къурт къапса, ол аны битеу жашауун тюрлендирирге боллукъду. Аллергоцентрге тюшгенле бардыла. Гылыу чычханлагъа Минги тауну тийресинде аш берген туристле да от бла ойнайдыла. Чычханладан  къутургъан эм  башха къыйын ауруула адамгъа жугъаргъа боладыла. Къутургъан ауруу заманында багъылмаса, андан адам ёлюп кетеди. Дагъыда эсигизге салама: палаткалада къалыргъа керекмейди, ары не къурт-къумурсха да киредиле.  Не аз да онг болуп, юйде къалыгъыз. Терезелеге чибинледен эм башха учхан затладан сеткала салыгъыз. Ала юйде балачыкъла эм итле-киштикле, башха жаныуарчыкъла  энишге чонгкъаймазча этедиле эм бизни ургъуйладан, саскыладан, чибинледен сакълайдыла.

- Шахарда уа?

- Шахарчыла да, табийгъатха тансыкъ болуп, сабийлерин да алып, парклагъа жайыладыла. Алай къурт-къумурсхаланы араларында бизге хата этерикле да бардыла. Аладан бирлери  къан ичиучю губуладыла.

 - Къайдан чыгъадыла губула?

- Жерге тюшген чапыракъланы, чирий тургъан къауданны тюплеринден чыгъып, кимге илинейим деп, сакълап турадыла. Алайды да, сиз агъачха барыргъа тебиреген эсегиз, акъ эм бир тюрсюнлю кийимле кийигиз. Алай этсегиз, юсюгюзге миннген губуну иги эслериксиз. Губу этигизге жетмезча, кёнчегигизни бухчакъларын чындайларыгъызны резинлерине сугъугъуз. Кёлегигизни, кёнчегигизни бууунлукълары этигизге иги жабышып болургъа керекдиле. Бийик эм къалын кырдык болгъан жерлеге да кирмегиз.

Агъачха барыргъа кёлленнген эсегиз, кийимлеригизни репеллентле бла жарашдырыгъыз, ала къурт-къумурсханы иги къоркъутадыла. «Уучу - чабакъчы» деген тюкенледе адамны санын къурт-къумурсхадан къоруулаучу костюмну сатып алыргъа да боллукъду. Губула адамны ачыкъ этине жетер ючюн, ёрге  минерге итиниучюдюле. Къоруулаучу костюмлада уа аланы тутарча  клапанла эм уулу тюклери бла сызлыкъла  бардыла. Губула алагъа кирселе, эки минутдан адамны къанын ичалмай, ёлюп къаладыла.

Агъачда пикникде, шахарны паркында болсагъыз да, анда-санда кесигизге, сабийлеригизге да къарай-къарай туругъуз.

Агъачдан юйге гюлле, чапыракълары болгъан бутакъла, къуругъан гюлле эм аллай башха затла келтирмегиз - губула алада бугъунуп турургъа боллукъдула, юйде уа къабарла да къоярла.

Юйде итлеригизге, киштиклеригизге да сакъ болугъуз, сюйген итчигигиз агъачха сизни бла баргъан эсе, къуйругъу бла шахарда фатарыгъызгъа жыйырмадан аслам губу келтирирге боллукъду. Петербургда биреу итини юсюнде вирусну жайыучу губуну бармакълары бла эзгенини хатасындан ауруп ёлгенди.

- Терек бахчабызда губула болгъанларын бла болмагъанларын къалай билирге боллукъду?

- Узун таякъгъа акъ быстырны неда вафельный жан жаулукъну тагъып, аны бла кырдыкны эм юлкюлени сыласагъыз, губула бар эселе, ала быстыргъа илинмей къаллыкъ тюйюлдюле. Аланы пинцет бла жыйып кюйдюрюгюз.

Ауругъан губу эчкини эм ийнекни къапхан эсе, аланы сютлерин да, аллай сютден этилген хумжуну да, къаймакъны да, термообработкадан ётмеген  башха сют продуктланы да  хайырланмагъыз.

  -  Губу къапхан а – не этсин?

- Адамны этине гумхотун сугъуп, къан иче тургъан губуну тыншчыкъ чыгъарыргъа керекди. Экспертлени ахыр айтханлары, алгъын былай этигиз деп айтып тургъанларыча, жау къуймагъыз губуну юсюне, пинцет бла тартмагъыз. Бу эки амалны хайырлансагъыз, губу ууланнган шытысын сизни теригизге къуярыкъды. Къаты халы бла губуну этигизге илиннген жеринден буууп, ары-бери этип суууругъуз. Губуну бармакъларыгъыз бла да эзмегиз, тийген эсегиз, къолларыгъызны сапын бла иги жууугъуз. Губу къапхан жерни къашымагъыз.

 Губу сизни этигизге терен кирген эсе, неда сиз аны чыгъарыргъа къоркъа эсегиз, жууукъдагъы поликлиникагъа, травпунктха, инфекция ауруулагъа бакъгъан больницагъа барыгъыз. Врач губуну бек тап чыгъарып, пробиркагъа салып берир, губу заранлы болгъанын бла болмагъанын къайда тохташдырлыкъларын айтыр.

 Губуну теригизден кесигиз чыгъарсагъыз, мияла оруннга салыгъыз, башын жабыгъыз, Роспотребнадзорну жууукъдагъы лабораториясына элтигиз. Губуну теригизден айыра тургъанда, ол ёлюп къалгъан эсе да, аны пакетчикге салып, аны да бузу болгъан термосха салыгъыз. Былайда бек кереклиси «сизни» губугъузну жугъуучу аурууу болгъанын бла болмагъанын тохташдырыуду. Губу ауруулу болса, сизге экстренный халда багъып тебирерикдиле.

 Энцефалитден (мыйы ауруу) ауругъаныгъызны сезсегиз, ары дери уа анга къажау прививка этдирмеген эсегиз, заманны созмай, иммуноглобулинден укол этерге керекди. Онг бар эсе, боррелиоздан да антибиотик керекди. Ол уколланы губу къапхандан сора 96 сагъатны ичинде этмесегиз жарарыкъ тюйюлдю.

 Сиз агъачда ишлей эсегиз неда районда эндемия жаны бла энцефалит бла байламлы командировкагъа барлыкъ эсегиз, андан 1,5 ай алгъа ол ауруулагъа къажау уколла этерге керекди. Заманыгъызны бош оздурмаз ючюн, алгъадан билирге кюрешигиз сизни къапхан губуну заранлы болгъанын бла болмагъанын тохташдырыр ючюн, регионда губуну къайсы лабораториягъа элтирге кереклисин. Энцефалит вирусха къажау прививкаланы этиучю поликлиникаланы адреслерин Роспотребнадзорну территориялы управлениясында неда сизни шахарыгъызда саулукъ сакълауну департаментинде айтырыкъдыла. Москвада прививкала этиучю пунктла хар округда бардыла.

  - Аурууну шартлары?

-Сизни къапхан губу ауруулу болгъаны тохташдырылса инфекцияладан ауругъанланы бакъгъан врачха барыргъа керек боллукъду. Андан сора уа  бёлек ыйыкъны губу къапхан жерлеригизге эс  бура туругъуз.

Энцефалитли губу къапхандан сора инкубация кезиую 1-2 ыйыкъгъа созулады. Алай эсе да, ауруу кесин губу къапхандан сора экинчи кюнде неда ай озгъандан сора билдирирге да боллукъду. Адамны температурасы 38-40 градусха дери кётюрюллюкдю, къалтырауукъ тиерикди, къусарыгъыгъыз келликди, къусарыкъсыз, башыгъыз аурурукъду, къарыусузланырыкъсыз, жукъусуз боллукъсуз, боюнугъуз, бетигиз сын къатаргъа боллукъдула.

Боррелиоздан аурусагъыз, губу къапхан жерни тёгереги къызарыргъа боллукъду. Алай болса, адамны антибиотик дарманла бла багъаргъа керекди. Бу аруу жюрекге, мыйыгъа, жиклеге жетеди, дайым ауруугъа айланыргъа, алай бла сизни кёп жылланы ичинде къыйнап турургъа боллукъду. Ауругъанладан хар ючюнчю адамны губу къапхан терисинде абери кёрюнмейди. Ауругъанын башха шартла бла – температураны кётюрюлгени, шаугютлени ачыгъанлары, адам терк арыгъаны бла билирге боллукъду.

Алайдыла анаплазмоз эм эрлихиоз ауруула да. Былай къарагъанда гриппге ушайдыла – температура кётюрюледи, къалтырауукъ тиеди, баш ауруйду, гепатит айныргъа боллукъду – иегилени тюбю ачыйды, къусаргъа тартынасыз, къусасыз. Бир-бир губула эки-юч аурууну къозгъарыкъ вирусну жагъаргъа боллукъдула. Ол кезиуде бек къыйын аурургъа боллукъду.