Шакъманлары холам элде жашай эдиле

Аллы 24 июньда чыкъгъанды.

Мырта
 
Алай бла Шакъман Холамда тохтады. Аз-аздан ол тийреде жерни игисин: сабанланы, биченликлени, агъачланы къолгъа этип башлайды. Ол барысы да биркюнлюк иш тюйюл эди. Шакъманны сабийлери, аладан туугъанла, туудукъла да башха мюлкден эсе тауда жерни магъанасы уллу болгъанын ангылап, неден да бек анга эс бурадыла. Энди мал тутмагъандыла десек да, тюз боллукъ тюйюлдю. Не жарлы тау да малсыз болмагъанды. Алай, башында айтханымча, Шакъманлары жерлерин ортакъгъа берип, аны хайырын иги алгъандыла.

Революцияны аллында Шакъманлагъа жазылгъан, ала иелик этген, бир къауум жер атны айтайыкъ. Ала быладыла: Артауул, Бызы, Агъалыкъ, Къатыргъы, Баугъын, Никола, Даникола, Мыстыкъала, Риуачеле, Кюнлюм, Бутору, Думала, Тутун, Мышты ауузу, Къыз-бели, Сарызики, Хари, Ыллары, Жадар, Мысты. Жерлени атларын архив документледе айтылгъанча жазгъанбыз. Ким биледи, халкъда башха тюрлю айтыла эсе да. Жерлеринде мал орунла, къошла ишлетгендиле. Бир-бир жайлыкъларында уа кеслерини адамлары солурча энчи юйлери болгъанды. Сёз ючюн, Къара-Суудан бираз таула таба барып, Риуачеле жайлыгъында, Шакъманлары юйюрлери бла келип солугъан юйлери болгъанды. Бюгюнлюкде да алайда барды «Шакъманланы юйлери» деп эски, бузулгъан юй.

Бираз кечирек, онтогъузунчу ёмюрледе уа, Акъ-Сууну тийрелеринде жерле алгъандыла. Сёз ючюн, къартла айтханнга кёре, Акъ-Сууда шёндю 4-чю посёлок орналгъан жер Огъары Суу-Ара, андан сора эки уллу талала: Орта Суу-Ара бла Тёбен Суу-Ара. Шакъманланы Мыртазалийни жерлери болгъандыла. Халкъда жюрюген аты Мыртады. Мындан арысында алай айтып къоярыкъбыз. Орус тапчах бу тийрелени бийлегенде, Акъ-Суу тийрелерине агъач къалауур керек болады да, ол ишге биз башында сагъыннган адамны жарым патчах кеси салгъанды деген хапар барды.

Мыртаны къалауур юйю шёндю айбатлыкъ битимле ёсдюрген совхозну контору болгъан тийресинде эди. Бюгюнлюкде аны юй тюплери сакъланыпды. Жашагъан юйю уа Огъары Суу-Арада, шёндю 4-чю посёлка орналгъан жерде болгъанды. Эки къарындаш – Къайырбек бла Заурбек да биргесине болгъандыла.

Бираз ишлегенден сора Мыртагъа болушлукъчула керек боладыла. Ол заманда Шакъман улу Холамдан бир къауум адамны келтиреди. Ол санда Бачиланы Жандарны эм башхаланы. Ала Акъ-Сууда юйле ишлеп, жашап тебирейдиле. Алай бла аз-аздан бу тийреде эл къуралады. Биринчи болуп Акъ-Сууда жашап тебиреген а Шакъманланы Къарабашны жашы Мырта болгъанды, деген хапар жюрюйдю. Мында ары дери да эл болгъанды. Уллу ауруудан сора биразгъа дери чачылып тургъанды.

Айтыугъа кёре, Мырта къармашыулу адам эди. Анга бу иши да шагъатлыкъ этеди. Бызынгыгъа жетмей, Холамгъа кюнлюм бетле бла баргъан жолну бу адам ишлетгенди. Шёндю да жолну ызы белгилиди. Энди ол аны таза кеси ахчасына ишлетген болмаз, алай аны энчи къыйыны къорамаса, бюгюнлюкде да анга Мыртаны жолу деп айтмаз эдиле.

Бу адамны ахыры къалай болгъанды? Совет власть тохташхандан сора, «Къабарты илипинни» ишлеген заманда, Мыртаны аны эки къарындашын да ары элтедиле. Бир къауум заман ишлегенден сора, былагъа ауруу тийип, къайтып келедиле да, андан сора кёп да турмай, ючюсю да ауушадыла. Вольный Ауулда асыраладыла.

Мыртаны туудукълары Вольный Ауулда жашайдыла.

Аманатла

Бу тукъумну юсюнден хапарыбызны андан ары бардыра, миллетлени тарыхында белгили адамларыны юслеринден айтайыкъ. Биринчиден, Шакъманланы Магометни ахшы Муссаны сагъынайыкъ. Орус патчахны аскерлери Кавказны бийлегенде, ол санда бу тийрелени да, тау миллетле алагъа къажау турмасынла деп, бий тукъумладан аманатла алгъандыла. 1823 жылда Георгиевскеде Малкъарны сыйлы тукъумларындан жети жаш тургъанды. Аладан бири – биз башында айтхан онжыллыкъ Мусса. Бу шарт да Шакъманлары Малкъарны сыйлы тукъумларындан бири болгъанын кёргюзтеди.

Андан сора да, бар эдиле бу тукъумдан аманат болуп тургъанла. Аладан бири – жырда айтылгъан Омар бий. Аны юсюнден артдаракъда толуракъ хапар айтырбыз. Экинчи – Къанаматны жашы Къарабаш. Аманатланы окъутхандыла, орус культурагъа юйретгендиле. Христиан диннге бурургъа да кюрешгендиле. Араларында бек айырмалыларын сайлап, ёсюмлери бийик, санлары ариу, акъыллары, къылыкълары да иги болгъанларын патчахны конвоюнда къуллукъ этерге алгъандыла. Конвойда таулу, къабартылы жашладан къуралгъан гитче бёлюм болгъанды. Анда битеу да 30 адам бар эди. Къарабаш да ол санда эди.

Азмы-кёпмю къуллукъ этди Шакъман улу патчахны конвоюнда, алай буюрулгъан борчланы тийишлисича тамамлап, атын иги бла айтдыргъанды. 1886 жылда бу аскер бёлюмде къуллукъ этген бир къауум жаш тыш къыраллы сыйлы саугъалагъа тийишли болгъанды. Аланы араларында Шакъман улу да барды. Аллай саугъа бош берилмегени да баямды.

Къарабаш къуллугъун бошагъандан сора сау-саламат журтуна къайтады. Огъары Малкъардан Жанхотланы къызларын алып, юйюр къурайды. Аланы беш жашлары болады. Къызлары болгъан эсе да, аладан хапарыбыз жокъду. Жашланы атларын айтып къояйыкъ: Мырзабек, Къайырбек, Зауурбек, Алий-Солтан – аты халкъда Жашау деп жюрюгенди.

Алий-Солтан Биринчи дуния урушха кеси ыразылыгъы бла къатышханды. Ол арыкъсуу, орта бойлу жаш эди. Алай болгъанлыкъгъа, къара кючден Аллах къызмагъан адам эди. 1914 жылда Шакъман улу къуллукъ этген аскер бёлюм Карпат таула тийресинде Россейге уруш ачхан австро-венгриячыла бла къызыу сермешге къатышады. Таулу жаш бет жоймай борчун тийишлисича тамамлайды.

1915 жылда, 23-чю февральда, башында айтылгъан жерледе бардырылгъан сермешледе, энчи жигитлигин кёргюзтеди. Архив документледе аны юсюнден былай айтылады: «Гитче урядник тау бий Шакъманланы Алий-Салтан, жауну къызыу от ачханына да къарамай, уллу магъанасы болгъан мадарла этгенди. Ол жигитлиги ючюн Шакъманланы Алий-Салтан 4-чю даражалы Георгий жор бла саугъаланады. Дагъыда ол кюн окъуна, бек керек болгъанда, кеси ыразылыгъы бла жашыртын барып, жауну тургъан жерин тинтип къайтханы ючюн ол буйрукъ бла Георгий жорну 3-чю даражалысына тийишли болады». Алайды да, Шакъман улу бир кюнню ичинде ол заманда патчах аскерде жюрюген сыйлы саугъаладан экисин алады. Бир кюннге аллай сыйлы саугъалагъа тийишли болгъан патчахны аскеринде Шакъман улудан сора хазна адам болгъан болмаз. Былайда ангылата кетейик: бу орден тёрт даражалы болгъанды. Барысына да тийишли болгъан, аскерни жигитине саналгъанды.

Дагъыда бир айдан таулу жаш жангы жигитлиги ючюн бу орденни экинчи даражасыны иеси болгъанды. Ол жол жигит ауур жаралы болады. Билегине окъ тийип, бир къолу сауут тутаргъа жарамай къалгъанда, аскерден эркин этиледи. 

Шакъманладан андан сора да болгъандыла биринчи дуния урушха къатышханла. Ол санда Амуш анда жигитча ёлгенди.

Баргъаны боллукъду.

Османланы Хыйса.
Поделиться: