«Къайда ишлесем, къаллай жумушну толтурсам да – толусунлай берилгенме, битеу билимими, сынамымы, жюрегими салып»

Залийханланы Чокканы жашы Михаилге – 85 жыл  

Битеу дунияда да аты айтылгъан  белгили алим,  биология илмуланы кандидаты,  география илмуланы доктору, Россейни  илмула академиясыны академиги,   чыранланы, ырхыланы эм  башха геофизика эмда гидрометеорология болумланы тинтиу  бла кюрешген илму школну башламчысы, кёп жылланы ичинде  ООН-ну табийгъат къыйынлыкъла жаны бла Баш Советинде  Россейни келечиси, Социалист Урунууну Жигити, РФ-ни Къырал Думасыны юч чакъырылыууну депутаты, СССР-ни  эмда Россейни альпинизмден кёп кере чемпиону, спортну халкъла аралы устасы  (сёзге, ол Элбрусха  эки жюзден аслам кере чыкъгъанды) Залийханланы Чокканы жашы Михаил   85-жыллыгъын белгилейди. Элбрусха сюймеклик бла  Михаил Чоккаевич уллу юйюрде ёсгенди, аны атасы  Чокканы аты  республикада, андан да тышында  белгилиди. Анга россейли альпинизмни феномени деп атагъандыла журналистле. Бир тюрлю альпинист кереклери болмай, тери чабырлада ол Элбрусха кёплени ёрлетгенди.  Чокка салгъан рекордланы саны болмаз, кёп профессионал альпинистле алагъа  бюгюн да жеталмагъандыла.  

Кертиди, Залийханланы тукъумдан Европаны эм бийик тёппесине кёпле   чыкъгъандыла. Сёзге, Михаилни аппасы Аслан 1890 жылда айтхылыкъ оруслу алим эм аскер топограф Александр Пастуховну  Элбрусха миндиргенди.   
Чоккагъа 102 жыл толгъанында да, Элбрусха тебиреген альпинистлени жол башчылары болгъанды. Жашаудан кетгенинде анга 116 жыл толгъан эди. Табийгъатха, деменгили тауларыбызгъа, ёмюрлюк чыранлагъа сюймеклик, баям, Михаилге андан кёчгенди. 

Илму жол 

Айтхылыкъ алим юч жюзден аслам илму ишни бла китапны эмда илмуда 32 жангычылыкъны авторуду. Аны илмугъа сюймеклигине уа ол Къабарты-Малкъар къырал университетни  юч факультетинде билим алгъаны  шагъатлыкъ этеди – физико-математика (1962), инженер-техника  (1965) эм эл мюлк (1971).   

Залийхан улуну илму къуллукъларыны, къырал саугъаларыны  саны болмаз.  Аны 2017 жылда басмадан чыкъгъан «Снежно-лавинный режим и перспективы освоения гор Большого Кавказа» китабын Россейни илмула академиясыны ол кезиуде президенти Владимир Фортов  илму жаны бла магъаналылыгъын чертип, Элбрусха ёрлеуге тенг этген эди. 

Анда академикни политикагъа, жамауат жашаугъа кёз къарамлары  да бардыла. Илму тинтиуню баш магъанасы   Элбрусну битеу рекреация онгларын тюз хайырланыуну къураугъа бурулупду: тау лыжа трассаладан канат жоллагъа, солуу юйлеге, альплагерьлеге дери. 

Бюгюнлюкде канат жолла, тау лыжа трассала, спортбазала Элбрусуну жаланда кюнчыгъыш жанында орнатылыпдыла. Ала тау-рекреацияда хайырланыргъа жарарыкъ жерлени жаланда   5-7 процентин тутадыла.    

– Тауланы сюйгенле уа, ол санда лыжачыла да, гляциальный зонаны бютюнда бек багъалайдыла. Буз чыранлада аламат трассала къураргъа боллукъду. Юлгюге, Жылкъы аугъан кёзде 12 квадрат километр жерни тиклиги 30 градусдан 10 градусха дери жетеди. Тюрлю-тюрлю трассала къураргъа андан иги жер тапхан да къыйынды. Илмуда  Элбрусда чыранлада къурулуш бардырыргъа жарамайды деген оюм тохташханды. Алай  китабымда ол оюмну терслилиги ачыкъланнганды. Аны илму жангылыгъы эмда магъаналылыгъы да аны бла байламлыды,– деген эди Михали Чоккаевич газетге берген интервьюларындан биринде. 

Дунияны алими

Дунияны  тутхучлу айныууну  проблемасы алимлени кёп тёлюлерин жарсытады. Михаил Чоккаевич а бу проблемагъа кёз къарамын билдирип, Йоханнесбургда доклад этгенди. Саммит  2002 жылда 26 августдан  4 сентябрьге дери бардырылгъанды. Аны ишине эки жюзге жууукъ къыралдан 65 минг адам къатышханды. Ол «Халкъла. Жер. Айныу» деген чакъырыу бла къуралгъанды. 

Ол илму форумда магъаналы документле къабыл кёрюлгендиле: «Политика  декларация» эмда «Тутхучлу айныуну юсюнден битеудуния тюбешиуде къабыл кёрюлген эсгертиулени жашауда бардырыуну планы». Илму жыйылыугъа хазырлана, таулу академик РФ-ни Президент)инде тутхучлу айнытыу жаны бла совет къураргъа деген башламчылыкъны этгенди. Аллай органла кёп къыраллада бардыла.       

Бу конференциягъа дери уа ООН-ну Баш Советинде да доклад этгенди таулу алим. 1993 жылда ООН-ну Генеральный секретары Бутрас Галиден  анга письма келеди. Табийгъат къыйынлыкъланы азайтыу жаны бла  халкъла аралы декаданы  Энчи Баш

Советини председатели Мигуэль де ля Хуртадо бла кенгешип,  форумгъа Залийхан улуну чакъырыргъа керекди деген оноуну чыгъаргъандыла. 

Бутрас Гали письмосунда табийгъат къыйынлыкъла кёбейип баргъанларына жарсыгъанын букъдурмагъанды. «Табийгъат болумладан сакъланыу, къыйынлыкъланы азайтыу жаны бла халкъны  билимин ёсдюрюрге эмда регионланы, къыралланы, миллетлени онгларын бирикдирирге тийишлиди», – деп жазгъанды  ол. 

– Ол командировкада бир къауум доклад бла сёлешгенме, ол санда ООН-ну табийгъат къыйынлыкъла жаны бла Баш Консультация Советини кенгешинде эмда ООН-ну Энчи Баш Советини  Халкъла аралы декадасыны жыйылыуунда да,–деп эсгерген эди Михаил Чоккаевич бизни газетге ол жолоучулукъну юсюнден айта. 

Политика – жууаплы жумушду

 Залийханланы Михаилни сейирлери жаланда илму бла чекленип къалмайдыла. Ол республиканы, къыралны да политика жашауунда жарыкъ ыз салгъанды. 

Ол Россейни Къырал Думасыны юч чакъырылыууну депутатына сайланнганды, Билим бериу эм илму, ызы бла Экология жаны бла комитетлеге киргенди, Кавказда проблемаланы тинтиу бла кюрешген комиссияны келечиси да болгъанды.  

1999 жылда Къырал Думаны депутатларын айыргъанда, «Отечество – вся Россия» деген къымылдау ючюн тогъуз миллион адам къол кётюрген эди. Биринчи федерал парламентге бу къауумну санында сайланнганды.   

2002 жылгъа дери аны фракциясына академик Евгений Примаков башчылыкъ этгенди. Фракцияны  депутатларыны арасында сынамлы, билимли адамла  кёп болгъандыла, сёз ючюн, Совет Союзну Жигитлери Виктор Куликов, Елена Кондакова, илмуланы докторлары эмда кандидатлары. Къырал Думада ишлеген кезиуде фракция 250 законопроектни жарашдыргъанды. Ызы бла Къырал Думагъа «Единая Россия» партияны къауумунда  сайланнганды депутатха.  

– Къырал Думада ишлеген жылларым манга уллу сынам, амалла бергендиле, ол санда  илму жаны бла байламлыкъланы кенгертирге да. Жамауатны жарсытхан жумушла бла кюрешиу жууаплы жумушду. Мен бир жол санап кёргенме да, эки жылны ичинде (2000-2002 жыллада) тюрлю-тюрлю жыйылыулада, кенгешледе, тюбешиуледе 72 доклад этген эдим,– дегенди алим ушакъладан биринде.    

Тюзлюк тохташдырылгъанды 

СССР-ни халкъ депутатларыны экинчи съездинде Залийханланы Михаил этген доклад а таулу халкъны айныууна, бюгюннгю кюнде Россейни башха халкъларыны арасында кесине тийишли жер тапханына себеплик этгенлей турады.

1989 жылда СССР-ни Баш Советини экинчи сессиясында халкъланы туугъан журтларындан кёчюрюу, политика репрессияла  законсуз болгъанларыны юсюнден декларация къабыл кёрюлгенди. Ол аз санлы халкъланы эркинликлерин жалчытыуда  политика магъаналы документ болгъанды. Дагъыда зорлукъну сынагъан халкълагъа  тюзлюкню тохташдырыргъа, миллет ышанларын къайтарыргъа болушханды.

Ол кезиуде  малкъар халкъгъа артыкълыкъ этилгени ачыкъ айтылмагъанды. Халкъ 13 жылны киши жеринде туруп, туугъан журтуна  къуру жерлеге  къайтханларыны, эллерибизни къолайсызлыкъларыны, социал жаны бла жетишмеген затланы юслеринден айтып, таулу халкъгъа болушлукъ кереклисин чертгенди  съездде Залийхан улу.  

Доклад эшитилмей къалмагъанды.  Алай Россейде политика тюрлениуле бла байламлы къыралны башчысы малкъар халкъдан кечгинликни жаланда бир ненча жылдан тилегенди.  Съездден сора эки жылдан  Беловежский келишим этилип, алгъыннгы деменгили къырал чачылгъанды. Болсада ол докладдан сора репрессиялагъа тюшген  халкълагъа   реабилитация этиуню юсюнден указла къабыл кёрюлгендиле. 

Шуёхларынг кимледиле? 

Жашауда хар бирибиз да кёп адамла бла танышабыз, алай Залийхан улу тюбеген инсанланы биз жаланда телевизорда,  Интернетде кёргенбиз:  Россейни эмда тыш къыралланы башчыларындан белгили алимлеге, космонавтлагъа дери…  

– РФ-ни Президенти Владимир Путин бла биринчи тюбешиуюм эки мингинчи жыллада  болгъанды. Ары дери уа газетледен биринде Канадада журналистле бла тюбешиуде ол экологияны проблемаларына бек жарсыгъанын, табийгъатны къоруулау бла кюреширге ыразы болгъанын айтханын окъугъан эдим. Аны ол сёзлерин эсиме тюшюрюп, Россейни академиклерини къыралны башчысы бла тюбешиуюнде анга кесими китапларымы  саугъалагъанма – экология проблемаланы бюгюнден окъуна тамамлап башларгъа керегин айтып,– деп эсгергенди Михаил Чоккаевич къыралны башчысы бла тюбешиуюн. 

Жетмишинчи жыллада  Москвада къырал университетни алгъыннгы ректору Рэм Хохлачев Залийхан улуну вузну жангы ректору Виктор Садовничий бла танышдыргъанды. Ол тюбешиу эки академикни арасында уллу шуёхлукъгъа ёсгенди.     

1970 жылда комсомол организацияны 16-чы съездинде аны делегатларына «Северный полюс-19» станцияны башчысы Артур Чилингаровну  алгъыш сёзюн окъугъан эдиле. Анга тынгылай, бу жигит адам бла танышыргъа, Северный полюсда станцияда  аны бла бирге къауум кере турургъа, ызы бла уа кёп жылланы ичинде шуёхлукъ жюрютюрге  насыбы  тутарыгъыны юсюнден билген да этмегенди Залийхан улу. 

1990 жылда уа ол Северный полюсда ахыр кере «Северный полюс-28» деген станцияда Чилингаров эмда академик Юрий Израэль, Совет Союзну эки кере Жигити лётчик-космонавт Аксенов бла бирге экспедицияда болгъанды. 

Таулу академик уучулукъну  бек сюйгени кенг белгилиди. Аны юсюнден «Дом мой Эльбрус» деген китапда да жазгъанды. Баям, ол  политикадан, жамауат ишден солургъа болуша болур. Аны бла бирге уучулукъгъа келген адамланы арасында белгили политикле, къырал таматала, атлары битеу дуниягъа да белгилиле  бардыла.

Бир жол а уугъа Борис Ельцин да келгенди. Аны бла бирге къалауурларыны башчысы генерал Коржаков, Къабарты-Малкъарны ол замандагъы башчысы Валерий Коков, министрлени советини таматасы Черкесланы Георгий да болгъандыла.  

Ол кюн къыралны башчысы бир жаныуаргъа да  аталмагъанды. Аны орунуна Коржаков атдырып, бир къабаннга тийдиргенинде, жукъ да кёрмегенча этип къойгъандыла аны биргесине болгъанла. 

– Ол кюн Ельциннге таулу халкъгъа зорлукъ этилгени ючюн  кечгинлик тилегенине  ыразылыгъымы айтхан эдим,– деп эсгергенди ол ушакъладан биринде.  
Адамны кючю – юйюрюнде

«Морщины земли» китапны окъугъанла Залийхан улу халкъны культурасына, юйюрню, тиширыуну, сабийлени намысына, ёсюп келген тёлюню миллетни тёрелеринде юйретиуге къаллай уллу магъана бергенин сезерикдиле. «Миллет сезими болмагъан адам бир кюн бла жашайды. Кавказда уа тукъумну, миллетни тёрелерин бузгъандан уллу бедиш жокъду»,– дегенди Залийхан улу журналистлеге берген ушакъладан биринде. 

Михаил Чоккаевич университетде ючюнчю курсда окъуй, биология факультетни студенти Акайланы Лиданы тилегенди (жаннетли болсун). Ала юч сабий ёсдюргендиле. 

– Анамы бек сюйгенме. Ич сёзюмю эгечлериме, къарындашларыма угъай, жаланда анга айтханма. Ол ёлгенинде, жюрегими бир тамыры юзюлгенча болгъан эдим,– дегенди алим ушакъладан биринде.  

Адам жетишимли болур ючюн, ишлерге, айныргъа, алгъа барыргъа керекди. «Къайда ишлесем, къаллай жумушну толтурсам да – толусунлай берилгенме, битеу билимими, сынамымы, жюрегими салып. Анга мени атам, анам, жашау тюбетген устазларым юйретгендиле…»,– деген эди айтхылы академик бир жол журналистлеге.