Сабийле, абаданла да сюйген татлы ашарыкъ

«Мороженое сюемисе?» деп сорсанг, анга угъай дерик адамны тапхан бек къыйын боллукъду. Татлы, кеси да исси кюнде бютюнда аламат – нечик хычыуун затды ол. Кимибиз агъын сюебиз, бшхаларыбыз а шоколад, наныкъ къошулуп жарашдырылгъанын. Тюрлю-тюрлю татлы ашарыкъланы арасында аны жанлы болгъанланы жер башында къайда да табаргъа болур, баям. Гитчеле, тамата тёлю да - аны сюймеген хазна адам болмаз. Сабийлеге уа ол не заманда да татыулу къууанчды эм байрамды.

Ма ол себепден сейир да болмаз, мороженоени бош алай угъай, халкъла аралы байрамы болгъаны. Ол кеси да июнь айны онунчусуна тюшеди.

Бу аламат зат къайдан чыкъгъанды, кесин да ким къурагъан болур дейсиз? Тарых тинтиулеге кёре, мороженоени сатыу биринчи кере 1786 жылда АБШ-да башланнганды. Ол къайсы кюнде болгъанын а ангылагъан болурсуз - 10 июньда. Аны ючюн официал болмагъанлыкъгъа да, бу байрамны ол кюн белгилейдиле. Алай тюзюн айтханда уа, битеу къыралла да сюйген татлы затны халкъ къачан десенг да белгилерге ыразыды.

Мороженоени тарыхы бурун заманланы теренине кетеди. Юч минг жыл мындан алгъа Къытайда бузгъа эмда къаргъа апельсин, лимон, гранат къошуп, аллай татыулу зат этип болгъандыла. Талай замандан сютню бла бузну къатышдырып, татлы ашарыкъ этип да тебирейдиле. Ол къалай этилгенин а тышына билдирмегендиле. Буруннгулу Персияда бла Грецияда да бузлагъан жемиш сууладан анга ушашлы затла этиучю эдиле.

Сютню бузлатып, андан татлы ашарыкъ этген амал Европагъа онтёртюнчю ёмюрде жетеди. Ол кеси да Италияда болгъан ишди. Оналтынчы ёмюрде уа аны Францияда да хайырланып башлайдыла. Мороженоени барыбыз да билген рецептин ма анда къурагъан эдиле.

«Пломбир» деген сёзню магъанасы Францияда Пломбьер-ле-Бем деген шахар бла байламлыды. Анда 19 ёмюрде пломбир да, орунчукъда мороженое да кенг жайыладыла.

АБШ-гъа мороженоени 18 ёмюрде кёчюп келгенле келтирген эдиле. Эскимону да анда (озгъан ёмюрню аллында) къурагъандыла. Мороженоени эриген шоколад бла америкалы киши Христиан Нельсон тышлап башлагъанды. Атына да «эскимосну бёрекчиги» деп атайды. Жукъа къалач маталлы орунчукъла да ол къыралда чыкъгъандыла. Биринчи завод анда Балтимор шахарда 1851 жылда ишлеп башлагъанды.

Шоколад къошулуп этилген мороженоени австриялы кондитерле бергендиле дуниягъа, италиялы специалистле уа – щербетни. Алай тюзюн айтханда уа, анга мороженое угъай, бузлатылгъан татлы ашарыкъ дерге тийишлиди.

Сууукъ десертлени Россейде да этип болгъандыла. Кеслерин да сют, творог, къаймакъ эм башха затла къошуп алай. Онсегизинчи ёмюрде басмаланнган «Аш хазырлауну эм жангы эмда толу китабында» мороженоени рецептинде сют баш, жумуртханы агъы, шоколад, лимон, дугъум, клюква, наныкъла, балли эм апельсин бар эди. Бу десерт Пётр Биринчини, Екатерина Экинчини тепсилеринде дайым болуучу эди. Бизни белгили жазыучуларыбыз да аны бек жаратхандыла. Александр Пушкинни ол «кёлюн жарыкъ эте эди», Михаил Лермонтов а мороженоени кюн сайын ашаргъа сюйгенди. Гоголь, Александр Блок да бу татлы ашарыкъны энчи белгилеп болгъандыла.

Озгъан ёмюрде отузунчу жыллада СССР-ни аш-азыкъла жаны бла наркому Анастас Микоян АБШ-да болгъан кезиуюнде мороженоеге эс бурады. Къайтып келгенден сора аны производствосун Совет Союзда да ачады. Аны качествосуна тыш къыраллада окъуна не заманда да бийик багъа берилгенди.

Союзда мороженоени татыуун бир кере кёргенле окъуна аны сюйюп эслерине тюшюредиле. Шёндюгю продукцияны качествосун да аны бла тенглешдиредиле.

Бюгюнлюкде бу татлы ашарыкъны къадар тюрлюлери барды: пломбир, мелорин, щербет, гранита, джелато, фалуде, парфе эм кёп башхалары.

Мороженоени юсюнден айтырча кёп сейирлик шартла бардыла. Сёз ючюн, Венесуэлада Мерида шахарда Heladería Coromoto кафе 1996 жылда Гиннессни рекордларыны китабына тюшгенди. Ол а не бла байламлы эди десегиз, анда мороженоени 860 тюрлюсю сатылгъаны бла. Ол санда сохан, сарымсах, быхы, чибижи къошулуп этилгенле да бардыла. Нью-Йоркда Serendipity 3 ресторанда 2005 жылда жер башында эм багъалы мороженое сатып алыргъа боллукъ эди. «Алтын байлыкъ» деген десерт ючюн бир минг доллар тёлерге керек эди. Эки жыл озгъандан сора ресторанны иеси, Euphoria New York ювелир фирма бла бирге келишип, алтын къошулгъан «Frrrozen Haute Chocolate» мороженое этедиле. Аны багъасы уа 25 минг доллар! Эм уллу мороженоени ауурлугъу 25 тоннады. Аны Канадада чыгъаргъандыла, Россейде уа бу татлы ашарыкъдан эки метрлик, кеси да юч жюз килограмм тартхан «къар аппа» ишлегендиле. АБШ-ны алгъыннгы президенти Барак Обама жаш заманында мороженое сатыучу Baskin Robbins кафеде официант болуп ишлегенди. Индияда мороженоени аууз бла къабаргъа чек салгъан закон барды. Жаланда къашыкъчыкъны неда таякъчыкъны хайырланыргъа жарайды. Бир жылгъа жер башында онбеш миллиард литр мороженое сатылады.