Урушда, урунууда да жигитле

Малкъондуланы Къайыт бла аны юй бийчеси Шауаланы Кеминат Тёбен Чегемде сегиз жаш бла тёрт къыз ёсдюре, алагъа къууана жашай эдиле. Сабийлени акъылбалыкъ бола келгенлери аталарына, аналарына болушхандыла, кеслеринден гитчелерине къарай эдиле.

Урушну аллында жыллада жаш тёлюню патриот ниетледе юйретиуге уллу эс бурулгъанды. Жашла, къызла кеслерин къазауатха хазырлай эдиле. Ол санда Малкъондуланы жашларындан бири Хашим да бар эди. Элде школну бошагъандан сора ол Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъгъа келеди. Анда педучилищеге киреди. Окъугъан кезиуюнде аэроклубха жюрюгенди эм жашау жолуна лётчик усталыкъны сайлар акъыл этгенди.1939 жылда аскерге къуллукъ этерге чакъырылгъанында уа, тилеп, авиация бёлюмге тюшеди. Бираздан а юйюне мени самолётха атыучу этип салгъандыла, деп къагъыт келеди. 1940 жылда ахшы къуллукъ этгени ючюн Хашимни юйюне солургъа жибередиле.

Туугъан элинден, жууукъларындан тансыгъын алгъынчы окъуна Хашимге ызына къайтыргъа тюшеди. Къуллугъ а ол Латвияда Тасли шахарда эте эди.

Уруш башланып, биринчи кюн окъуна немис-фашист самолётла шахаргъа бомбала атып тебирейдиле. Ол кюнден башлап, Хашимни бла жууукъларыны араларында байламлыкъ юзюледи. Андан сора кёп жылланы ичинде Малкъонду улуну юсюнден хапар айланмай тургъанды.

Нальчикде чыкъгъан «Эсгериу китапда» китапда Хашим 1943 жыл ёлгенди деп жазылады. Жууукълары да алай сунуп тургъандыла. Болсада ол терс хапар эди.

Жаланда 1970 жылда Малкъондулары къарындашларыны юслеринден тюз хапар билдиле. Аны келтирген а ол заманлада Латвияны белгили журналистлеринден бири Айна Грейман болады. Ол жыл иш бла байламлы Айна бизни республикагъа келген эди. Хашимни юсюнден толу хапар айтхан эди. Уруш башланнган кюнледе Тасли шахарны башында совет лётчиклени бла фашистлени араларында бардырылгъан сермешлени кёзлери бла кёрген адамла бар эдиле. Ала малкъарлы жашны ахыр сермешин олсагъатда кёргенча эслеринде тута эдиле. Журналистге да хапарны ала айтхандыла.

Айна биргесине латыш тилде чыкъгъан «Советское знамя» газетни келтиреди. Анда юч аскерчини сураты эм аланы юслеринден уллу статья бар эдиле. Ючюсю да лётчикле, бир самолётну экипажы. Аладан бири Хашимди, экинчиси къарачайлы жаш Биджиланы Илияс, ючюнчюлери уа – оруслу. Статьяда айтылгъаннга кёре, немисли самолётла, бомбала атып, Тасли шахарны жер бла тенг этген эдиле. Алагъа къажау Хашимланы самолёт чыгъады. Таулу жаш, марай кетип, бир самолётну агъызады. Былагъа экинчиси да жууукълашады. Малкъонду улу пулемётун аны таба да буруп атдырады. Ол да бизни самолёт таба от ачады. «Бу уа къабаргъа кюреширик кёреме да», - деп, жангыдан душман таба пулемётдан атдырады. Бу жол немис самолёт, къара тютюн этип, жерге чанчылады. Бизникиле уа сау-саламат ызларына къайтадыла.

Тёртюнчю июльда, учуп келе тургъан самолётланы кёрюп, ала бла сермеширге Хашимланы экипаж темир къанатлыларын кёкге чыгъарады. Къызыу атыш башланады. Совет самолётну командири артда былай эсгерген эди:

- Хашим экинчи самолётну агъызгъандан сора ол, къара тютюн этип, энишге тебирегенде, аны лётчиги, ызындан жумдуругъун да кёргюзтюп, ёз тилинде бир затла айтып къычыргъан эди.

Немис самолётла кёп эдиле. Ала да аямай бизни самолёт таба атдырдыла. Ол да жанды. Лётчик сынамлы адам эди, битеу къарыуун, билимин аямай, самолётну жерге къондурду. Бизни солдатла, жетип, аланы жана тургъан самолётдан чыгъардыла. Сора терк окъуна госпитальгъа жетдирдиле. Ала барысы да жаралы эдиле. Хашимни жарасы уа барысындан да ауур. Немис самолётну огъу аны кёкюрегине тийгенди.

Докторла, къолларындан келгенича, жаралыгъа амал этерге кюрешдиле. Медсестра Юлия Брошус, таулу жашны ундуругъуну къатындан бир такъыйкъагъа окъуна кетмей, къол аязлары бла мангылайын сылай, ачытханын азайтыргъа кюреше эди. Кёп ауур жаралыланы кёрген тиширыу, Хашимни термилгенин кётюралмай, жилямукъларын тыялмай, ачыкъ сарнагъан эди. Кёп кюрешдиле эсе да, врачла жашны жанын сакълаялмадыла. Эки кюн уруш этген эди да Хашим, жауну тёрт самолётун кюйдюрюп, кеси да жигитча ёлдю. Жигитни шахарны ортасында асырап, артда алайгъа эсгертме да салгъандыла. Школ сабийле, къабыргъа дайым гюлле салып, ол тийрени тазалап тургъандыла.

Кёп жыл мындан алгъа Тёбен Чегемге Малкъондулагъа Къарачайдан къагъыт да келген эди. Аны Биджиланы Илияс жиберген эди. 1939 жылдан башлап ёлюп кетгинчиннге дери биргесине тургъанма деп, къарындашларыны юслеринден кёп ахшы хапарла жаза эди чегемли жашны аскер шуёху.

Къарындашланы таматасы Хасан къазауатха 42-чи жылда киреди, Нальчикде къуралгъан миллет дивизияны санында отделенияны командири болуп. Ол андан къайтмагъанды. Къачан, къалайда ёлгени да белгисизди.

Къасым бла Муталиф 40-чы жылда кетген эдиле аскерге. Муталиф татарлы генералны адьютанты эди. Урушдан сау-саламат къайтханды. Къасымдан а хапар болмай къалгъанды. Аны да къалайлада уруш этгени, ёлгени да белгисизди. Юйдегиси болмагъанды. Жамалгъа уа, уруш башланнганда, онтёрт жыл бола эди.

Къарындашладан Харун дегенлери уа жигитлигин мамыр заманда кёргюзтюп тургъанды. Кёп жылланы сюрюуню тамата къойчусу болгъанды. Жюз ана къойдан жюз беш-жюз сегиз къозу алып тургъанды. Ахшы ишлегени ючюн анга Ленинни ордени берилгенди.

Андан сора да, кёп саугъагъа тийишли болгъанды къойчу жаш. Орденлерин, сыйлы къагъытларын санасакъ, отуздан артыкъ болады. Харун Къабарты-Малкъар АССР-ни сыйлы малчысыды. Бюгюнлюкде ол дуниясын алышханды. Эки жаш бла тёрт къыз ёсдюргенди. Асхат а кёп жылланы Тёбен Чегемде колхозда тракторчу болуп ишлеп тургъан эди.