Кесилигибизни, энчилигибизни къайсы заманлада да сакълагъанбыз эмда сакъларыкъбыз

Бусагъатлада маданиятны болуму не халдады эмда инсан культурасыз жашаяллыкъмыды? Бу соруула сейирдиле, кёп тюрлю жууапла туудурадыла шёндюгюлю заманда.  Мен оюм этгеннге кёре, адамны акъылы, дуниягъа кёз къарамы, ниети, фикири, тин къыйматларыны тизмеси аны эстетикалы къуралыууна къуллукъ этгенлей турадыла. Хар бирибизни да бу къыйматлы затлагъа сабийликден юйретип, окъутуп келедиле, аллай тамырладан жаратылады, саулай алып айтханда, маданият. Сёзсюз, культураны тамырлары уа искусстводадыла, суратлау адабиятдадыла.

Сёз ючюн, Лев Толстойну «Война и мир» романындан биз инсанны кесин жюрютюу культурасына юйренебиз. Аны окъуй ангылайбыз урушдан да магъаналы затла болгъанларын, ала ёмюрлюк къыйматладыла – сюймеклик, ийнаныулукъ, ышаныулукъ, кертичилик дегенчала.  Бу юлгюню айтханым а бусагъатдагъы жарсыуну баямлау бла байламлыды. Бюгюнлюкде биз терен тамырлы маданиятыбызны сакълаялабызмы эмда шёндюгюлю къужур чакъырыуланы кезиуюнде кесилигибизни къоруулаялырбызмы деген сагъышла келедиле бирде акъылыма. Сёзсюз, биз халкъ болгъан къадарда, дуниягъа айтылгъан культурабыз да жашарыгъына ишексизме, алай аны чачаргъа кюрешгенле да бардыла, жарсыугъа.

Фёдор Достоевскийни кеси заманында ариулукъ дунияны къутхарлыкъды дегени барыбызны да эсибиздеди, алай аны сёзлерин тюрлендирип культурады саулай да дунияны сакъларыкъ десек, баям, терс боллукъ тюйюлбюз. Къыралыбыз бюджетин планнга сала туруп эм алгъа толтуруллукъ борчланы арасында ал тизмелени санына «маданият» деп белгилесе эди, битеу башха бёлюмле да анга кёре терк халда айнырыкъ сунама. Ол бусагъатда бек керекли иш болуп тургъанына ишеклилигим да жокъду. Нек дегенде къыралыбызны тюрлю-тюрлю осал кючле къысаргъа кюрешген кезиуде, къазауат баргъан тийреледе хорламладан сора да, биз кесилигибизни, менлигибизни сакъларгъа, аны къой да аланы болмагъанча терк айнытыргъа борчлу болгъаныбыз кишиге да жашырын тюйюлдю.

Хау, бюгюнлюкде Пушкинни, Достоевскийни, Толстойну, Чайковскийни, Рахманиновну, Айвазовскийни, Рублевну, Куинджини эм башха деменгили инсанларыбызны чыгъармаларына дуния кенгликде бир-бирле чекле салыргъа да кюрешедиле. Энчи аскер операция башланнганда Польшаны ол кезиуде маданият министри Пётр Глиньский орус маданиятны дуния кенгликден кетерирге излеген эссиз оюмун, муратын окъуна дейим, ачыкълай: «Бусагъатда орус балетге, Чеховха, Пушкиннге окъуна тап кезиуле тюйюлдюле», - дегенди.  Кюлкюлю адам, анга жаланда жан аурутургъа боллукъду, ол бу умутуну толлугъуна ышанып жашай эсе.

Кертиди, аллай тюрлю къужур, магъанасыз репрессияланы тизмеси кенгертиле барады. Былайда тыш къыраллада белгили музыкачыларыбызны концертлерин берирге къоймагъанлары, Венециялы биенналеде 2022 жылда Россейни тёрели кёрмючю къуралмагъаны, опера, балет чыгъармаланы да тыяргъа кюрешгенлери бизни халкъны арасында къозгъалыуланы чыгъарыргъа, кюч-къарыу да европалы, запад къыралладады деген жалгъан оюмгъа ийнандырыргъа кюрешиуге жораланнган къымылдауладыла. Аны адамларыбыз шарт ангыларгъа тийишлидиле.

Кертисин айтханда уа, быллай чеклеулени Запад Европаны къыралларында жашагъанла барысы да дурус кёредиле деп артыкъ да ийнаналмайма. Дунияда уллу маданиятла, белгилисича, бир бирлери бла къаты байламлыкъдадыла, бютюнда орус маданиятны сагъыннганда, ол мурдор ташладан бириди деп толу эркинлик бла айталлыкъбыз. Сёзге, европалы эмда запад къыраллада рождестволу, жангы жылгъы байрамлада Чайковскийни «Щелкунчиги» эшитилмесин деп биреуню акъылына окъуна келлик тюйюлдю. Ол тёреди, кеслерини тёрелерин а адамла бузаргъа сюймейдиле. Билимлери болгъан, интеллигент адамла да ол затланы ангыламагъанлай амаллары жокъду, алай сылтаула кёп болуп, ала айтырыкъларын ичлеринде тыйып жашагъанлары уа хакъды. Ма аны уа ангылаялмайма– бусагъат заманда саясатны маданиятха басынчакълыкъ этгенин, европалы культура элиталаны да ауур сагъышдача тынгылауну басып тургъанларын. Да сора аланы махтаннган демократиялары, сёз эркинликлери бюгюнлюкде къайдадыла деген соруу туумай къалай къалсын.

Узакъ 1908 жылда Лев Николаевич Толстой, Пётр Столыпинни политикасы бла келишмегенлей, «Не могу молчать» деген статьясын басмалагъанды. Ол ишге европалы интеллигенция къууанып тюбегенди, патчах правительство уа аны ючюн жазыучугъа болмагъанча чамланнганды. Толстойну бу жазмасы россейли жазыучуну инсанлыкъ азатлыгъыны белгисича бюгюн да юлгюге келтириледи.

Россейни санкцияла бла къысаргъа кюрешиуню эсеплерине базынып, уллу маданиятны тыяргъа кюрешиуге къайта айтханда, ол мени оюмума кёре, телиликге ушайды. Хау, огъарыда белгилегенибизча, 2022 жылда Западны жанындан россей маданиятны тыйыу жаны бла чакъырыуланы эшитирге тюшгенди, аллай керти юлгюле да болгъандыла. Сакълыкълыкълары бла айырмалы тыш къыраллы бир къауум институцияла россей маданият бла байламлы проектлерин репертуарларындан, программаларындан кетере башлагъандыла. Алай бир-бир тыш оноучула излеген бизни классиклени атларын сагъынмау политика толусунлай бардырылалмайды, бардылыр амалы, онгу да жокъду. Нек дегенде россей маданият, аны алай анстан тыйып къоярча, алай уллуду, шёндюгюлю дунияда бек излемли, сурамлы болгъанлай къалады.

Алай бла белгилерге сюеме, ёмюрлюк Чеховну хазнасына тыш къыраллы постановщикле бюгюнлюкде да жангыча къарагъанлай тургъанларын. 2022 жылны ахырында Немис драма театрда «Вишнёвый садны» премьерасы озгъанды, аны аллында уа пьесаны Лондонну театрында да салгъандыла. Британияны бла Италияны белгили кинокомпаниялары «Достоевский» деген гитче-сериалны чыгъаргъандыла. Достоевскийден бир заманда да айырылмазгъа чакъыргъанды Папа Римский да, ол окъуучуланы къайсы заманлада да тюз христиан жолгъа салгъанлай тургъанын белгилеп.

Алайды да ёмюрлюк къыйматла ёмюрлюк къыйматлай къаллыкъларын билебиз барыбыз да, бийик искусство, анга чекле салыргъа кюрешгенликге, тийишли жерин тас этмейди. Ренессанс Орта ёмюрню бла Жангы заманны араларында магъаналы кезиу болуп, жангы европалы маданиятны мурдорун салгъанды, орус маданиятха да бусагъатда аллай заман жетип турады.  Россей Федерацияны Президентине айырыулада халкъны асламысы президентибиз Владимир Путин жангы кезиуде да къырал башчы болса сюйгенин билдиргенди. Алай бла жашауубузуну къайсы жаны да, ол санда маданият да, жангы солуу алып, жангыча къураллыгъына, ышаннгылы ыз бла барлыгъына ишексизиме.

Россей энчи аскер операцияны муратларын, борчларын да толтурмай къоярыкъ тюйюлдю, къайсы чеклениулеге да къарамагъанлай. Артда ол жанындагъылагъа уа къужур ишлери ючюн бир кюнледе уялыргъа, башларын энишге этерге да тюшер. Тарыхда аллай кёп юлгюле болгъанын билебиз барыбыз да. Бизни уа барды, насыпха, маданиятыбызны байрагъын бийикде, бир затха да къармагъанлай тас этмей тутарыкъла, жангы ренессансха жетдирликле да. Сёз ючюн, аты дуниягъа белгили композитор Валерий Гергиев аны бла кёп халкъла аралы маданият махкемеле ишлерин тохтатханларында былай айтханды: «Россей бола тургъан ишлеге керти кёз бла къараргъа онг тапханды. Ол онгну хайырланып, бир уллу, деменгили ишле этерге борчлубуз, алай бла ёз жерингде аягъы юсюнгде тутхучлу сюелирча. Сен юйюнгде къарыулу, тамырлы болсанг, дунияда да алай болады даражанг». Ол ызды бизни ёхтемлендирлик жангырыуну эрттен чыкъ бла жуууннган тангына элтирик да.

Ёмюрлюк Чайковскийни уа до-диез минорун тыярыкъ кючле бу дунияда алыкъа жаратылмагъандыла, ол макъамла, къудурет кесича, бир чеклеге да сыйынмагъандыла эм сыйынырыкъ да тюйлдюле.