Буруннгу жазыулары бла сын таш

Шёндюгюлю Огъары Малкъарны тийресинде, Черекни сол жагъасында бусагъатда адам жашамагъан Темуккулары деген эски эл орналыпды. 1944 жылгъа дери анда Темуккуланы тукъум жашагъанды, журтда юйлени оюлгъанлары, къабырла, межгит, башланнган мектепни тозурагъан къабыргъалары, андан сора да, бир ненча ёмюрню ичинде Темуккуланы кёп тёлюлери жарашдыргъан жашау-турмуш этиуню аслам эсгертмелери сакъланнгандыла. Аны юсюнден бизге тарыхчы, философия илмуланы кандидаты Жангуразланы Мухаммат айтханланы жыйышдырып, басмагъа хазырлагъанбыз.

Бир талай жыл мындан алда Мухаммат да аны санында болгъан этнография экспедицияны кезиуюнде сейир сын ташда арап харфла бла жазылгъан уллу текстни тапханларыны юсюнден билдириуле этгендиле. Быллай тюрлю дин жазыулары бла ташла бу жерледе, къоншу ауузлада да хазна болгъандыла деп айтхан къыйынды. Текстни арап тилни иги билген бир ненча бийик даражалы тилманчлагъа кёчюртгендиле, ала аны барысы да бирча ангылатхандыла.

Ол эпитафия кесини магъаналылыгъы бла энчиди, айырмалыды. Аны сейирлиги дагъыда ол Темуккуланы Къочхарны жашы Батырныкъы болгъанындады. Ол а Темуккуланы тукъумну ата-бабасы эмда Темуккуланы элни къурагъан Темуккуну учхунуду, Омарны уа атасыды.

Энди узакъ 1893 жылгъа эсибизни бурайыкъ. Ол жылны июнюну аллында Терк областьны бла Нальчик округну оноучуларыны башчылыгъында комиссия Къашхатауну бла Чегет элни байлагъан жолну хайырланыугъа берилиуюн дурус кёргенди, аны официальный аты Балкарская общественная колёсная дорога деп болгъанды. Аны уллулугъу сейирге къалдыргъанды, аны ишин а саулай Малкъар жамауатны тукъумларыны барысыны да аслам адамы къатышханды. Ючеулен а – Абайланы Асламурза, Кюйгенланы Геуюрге эмда Темуккуланы Омар – Малкъар жамауатны ышаннгылы адамлары, он жылны ичинде (1883-1893) жолну битеу жарсыулары бла кюрешгендиле, ызланы сайлагъандыла, таматаланы, кеслери ишге алгъан жерлешлерини алларында кеслерини сайлауларын къоруулагъандыла, хакъсыз къоргъашин излегендиле, ырысхыгъа оноу этгендиле, къурулушну барыууна къарагъандыла, ызы бла уа приёмный комиссияны къауумуна да киргендиле. Аны бла бирге ала кишиге бойсунмагъандыла, жаланда алагъа быллай уллу эркинлик берген жамауатны аллында жууаплы болгъандыла. Артда ала ючюсю да кёкюрекде жюрютюрча Станислав тасмада энчи кюмюш майдаллагъа тийишли болгъандыла.

Омар бек къолайлы эмда не жаны бла да билимли адам болгъан сунабыз биз. Атасы дуниясын алышхандан сора, ол аны къабырыны тёгерегинде узун тёртгюл буруу ишлерге буюргъанды, артда ол аны анасы асыралгъан къабыр бла бирикдирилгенди. Атасы Батырны къабырыны баш жанына ол бу сейир сын ташны этдирип салдыртханды. Алайды да, биз аны суратын эмда эпиграфия эсгертмеде тизгинлени кёчюрмесин да басмалайбыз, баям, ала кёплеге сейир кёрюнюрюк болурла, бизде артыкъ тёрели болмагъан философия магъаналылыкълары бла эмда буруннгулулугъубузну шартларыча:

«Къабырда жатхан Аллахны ахшылыкъларына тийишлиди, аны кечикмеклигине да, Къочхарны жашы Батыр, аланы экисине да Аллах жан аурутсун. Жер жюзюндеги дуния кезиудю, ёмюрлюк тюйюлдю, бирси дунияды ёмюрлюк. Эй, Адам улусу! Ёлюм ол эшикди – адамла бары да кирликдиле анга, ол аякъды – андан адамны хар бири да уртларыкъды. Адам улусу, жашлыгъынг бла ёхтемленме, нек дегенде бир-бир жаш адамланы ёлюм озуп чабады, бир-бир къартланы уа жеталмайды. Мен бу хаух дунияны ызындан сюргенни кёргенме, аны жашауу узун болса да, ол жашауда къууанч, зауукъ юлюшлю болса да, ол бошду, аламат айбат мекям ишлеп, анга къарап къууаннгынчы, аны олсагъатлай оюлгъанын кёрген къурулушчунукъуча. Хиджрагъа кёре 1282 жылда мартда ахырына жетип тамамланнганды (григориан орузламагъа кёре 1866 жылда)».