Тапаны хапары

Толгъурланы Бекмырза редакциягъа да ол терк-терк келгенди, газетге халкъыбызны  тарыхыны, жашау болумуну, жаш тёлюню юйретиуню, адеп-къылыкъны юсюнден да  билгенин, кёргенин, эшитгенин да жазгъанды. Билген а кёп затны этгенди эмда эсинде тутханды. Анга ма бу эсгериулери да шагъатдыла.

«Бюгюнлюкде халкъ жюрюген Жылы-Сууну тёгерегинде жерле Тилланы Солтанны болгъандыла. Анга аланы атлары шагъатлыкъ этедиле: Солтан чучхурлары (экиси да), Солтан гарала, Солтанны аты батхан жипиле, Солтанны ауушу (Крыскам башында). Халкъда жюрюгенлери тюз алайды. Солтан гаралагъа  Жылы-Суу, Дарман-Суу деп да айтылгъанын арт кезиуде эшите турама.

Солтан Басхан ауузунда Губасантыда жашагъанды. Совет власть киргенден сора, жерлерин сыйырып, Быллымда колхозгъа бергендиле. Мен биринчи кере 1937 жылда баргъанма Солтан  гаралагъа, атамы эгечинден туугъан Тебердиланы Илияс элтип. Ол къойчу болгъанды. Дагъыда бир сюрюу таматасы Толгъурланы Адиу, къойчула Озарукъланы Мухаммат-Алий, Ёзденланы Исмайыл, къысыр эчки сюрюуню таматасы Ахматланы Гиляуну жашы Сагит, къошла болуп тургъандыла анда.

Таулулада сабийге 5-6 жыл толса, малгъа  элтген адет болгъанды: гитчеликден юйренсе, малны сюер, аны къылыгъын билир деген магъанада. Дагъыда кюз чалгъыда, маллагъа къараргъа къартланы, жашланы къоюп, къолундан келгенни чалгъы чалыргъа элтгендиле.

Басхан ауузунда жашагъанланы кёбюсюню малы Балыкъ башында кечиннгенди. Быллымны малчы къошларыны къайсын къалайгъа тохташдырыргъа кереклисини оноуун Шауаланы Тапа этгенди. Ол жерлени аныча билген адам болмагъанды. Биз Орта Азиядан къайтханыбыздан сора да, ол оноу этгенди ол тийреледе малчы къошла турлукъ жерлеге. Къарт болуп, юйюнде тохтагъанда да, барып, аны бла кенгешген тёре болгъанды. Ол бир да болмагъанча терен акъыллы, оюнчу, чамчы, сабыр адам эди.

Башында айтханымча, Солтан гараланы тёгерегинде, алгъын заманладача, анда болгъаныбызда, малчы къошла келип тохтадыла. Бир кюн а Тапа къош нёгерине былай деди: «Ахмат  улу, сау-саламат жыйылгъаныбыз ючюн бир малны боюнун къанатсанг а». Тапагъа уа ким угъай дерик эди! Бир уллу семиз эркечни сойдула. Адетде болгъаныча, этин къазаннга салып биширгинчи, шишлик, жалбауур къуууруп да бердиле. Ол заманда Тебердиланы Илияс, сёзге къошула, Тапагъа былай сорду: «Алан, ол жолгъа Къан жол деп нек атагъан болурла?»

Тапа, бир кесек сагъыш этди да, былай деди: «Бу тёгерекде бир тюрлю магъанасы болмагъан жер ат жокъду. Сёз ючюн, Нарт жол, Тоноу юлешген тёбе, Тузлукъ къая…  Сен соргъанны уа эшитгенимча хапарын айтайым.

…Кавказда жашагъан миллетле, бири да къалмай, кърым ханнга жасакъ тёлегендиле, 14 жыллары жетмеген къызчыкъладан бла 8-10-жыллыкъ жашчыкъладан экишер жюз бергендиле. Къарачайлыла бла малкъарлыла кърым ханнга боюн салмагъандыла, жасакъ тёлемегендиле. Аны себепли аланы сюймегенди хан. Быланы араларында уакъ-уакъ сермешле да бола тургъандыла. Болсада бу ариу жерни бийлерге умут этип, тасхачыла ийип къаратханды.

Аланы ал акъылларын къарачайлыла сезгендиле. Гитче Таллы-Къолгъа жыйылып, алларын сакълагъандыла. Андан басханчылагъа къуугъун ийип билдиргендиле. Эки къаууму да келишим этгендиле: алларын къарачайлыла тыярла, артларындан а басханчыла къууарла деп.

Айтыу тюз эсе, жюзге жууукъ адам болгъанды ол кюнледе кърым ханны аскеринде, алай аланы ким санагъанды? Алайда ол аскерни юсюне от ачып, халек къырадыла. Душманланы къачалгъаны къутулады, къалгъаны уа жесирге алынады. Ёлгенлерин къаядан энишге тёгедиле.

Болсада кърым хандан келечиле келедиле, жарашадыла, жесирге тутулгъанланы алтын ахча тёлеп аладыла. Ёлгенлерин элтирча жукълары къалмагъанды, сюеклерин жыйып, юч хуру (къабырла) этип, къатында уллу сын таш салып кетгендиле. Бюгюн да ол юч хуру тёбеге кърым къабырла дейдиле.

Къарачайлыладан, басханчыладан да кёплери ёлгендиле, жаралы болгъандыла. Эки жанындан да къан кёп тёгюлгенди. Таллы къолну башында Арба жолгъа Къан жол деп андан айтылады.  Аны сейрлик жыры да барды. Ёзден улу биледи деп, Тапа, тилеп, бир эки да айтдырады.

Экинчи кере Балыкъ башында болгъаныбызда, алайгъа Солтан гаралагъа юч адам эки эшекге хапчукларын жюклеп, эки атха минип келедиле. «Жаш адамны алып келгенбиз, ауруууна гара суула жарар эселе уа», - дедиле ала. Адетде болгъаныча, алагъа къой союп, къонакъбайлыкъ этедиле. Сора биягъы Къан жолну сагъындыла. Къарачайлыладан бири аны юсюнден сейир хапар айтды, жырын да жырлады. Кеси да уллайыракъ адам кёрюннген эди манга. Хурзук элденме деген эди. Тукъуму Къоркъмазладан, аты Камбот.

Таппасханланы Улакъны жашы Мухутдин да бизни бла Балыкъ-Башында болгъанды. Менден 2-3 жыл тамата эди. Бизге абаданла: «Суу къатына бармагъыз, суу анасы алып кетерикди!» - деп, къоркъутуп, жууунургъа къоймаучулары эсимдеди. Жаш кёргенин, эшитгенин унутмайды деген кертиди. Хар эшитгеним, кёргеним да кёзюмю юсюнде, акъылымда турадыла.

Къарачайлы айтхан жыр узун, сейирлик эди. Аны Залийханланы Башир айтып да эшитгенме. Къарачайда, Малкъарда да билгенле болурла. Мени эсимде бир кесеги къалгъанды да, аны жазама.

Кърым ханны кёзю, алан, Минги таугъа къарайды,
Э-э-э, кеси да таулу ушкокга илишаннга жарайды!

О-о-ой, аланла, сиз а Тузлукъ къаягъа да минигиз,
Кърым ханны аскери келеди, Басханнга къуугъун ийигиз!

Ой, дагъыда Басхан элге къуугъуннга терк ийигиз,
Эй, дагъыда жерибизни жаныгъызча сюйюгюз!

Биз а Гитче-Таллы къолда жауну аллын сакълайыкъ,
Эй-эй, Кърым ханны келме къоюп, алайда уруп къаплайыкъ!

Айланч-майланч жолну биз а баш жанында турайыкъ,
Алайгъа да келме къоюп, къан-къазауат къурайыкъ.

Эй, аланла, таулу ушкогу болгъан жашланы жыйыгъыз,
Эй, аланла, келген жауну сиз а аллын тыйыгъыз!

Кърым аскерни табылгъанын къырылмагъа къоюгъуз,
Жаралысын, ёлгенин да къаядан энишге къуюгъуз!

Сукъланмайбыз бир кишини таууна, ташына, элине,
Жау келирча, тиймегенбиз бир кишини кёлюне…

Къуугъунну эшитгенлей, басханчы жашла жетдиле,
Артларындан кирип, жауну къара халек этдиле.

Тау жерибиз суу бермейди сууукъ келген къонакъгъа,
Къан тёксек да, жан берсек да, сабий бермек жасакъгъа!

Къан тёгебиз, жол жанлада ёлалмайын жатабыз,
Таллы къолда Арба жолгъа Къан жол деб а атагъыз!..