Журтубузну ариулугъу бла ёхтемленип

Журтубузну табийгъаты алай ариуду, ол не заманда да къарагъан кёзню къууандыра, аны бла ёхтемлендире, алайды халы, бизни насыбыбызгъа. Аллах айтса, алай болуп да турур деп ышанабыз. Къабарты-Малкъар керти да толу эркинлик бла Шимал Кавказны инжисине саналады. Инжиле, бири биринден багъалы орунлукълагъа бёлюнюп, бир къауумдула. Ала – Терк, Черек, Чегем, Басхан, Балыкъ сууланы кюмюш къайишлери. Хар бири да – къарагъан кёзге сюйдюмлю, тамаша тарлада. Аланы бек аламаты – Чегем тарыды. Аны Геннадий Коммодов сёз бла суратларгъа сюйгенди да, болалгъан болур деригибиз келеди. Алайды да, аны алгъын жыллада ёхтемленип айтханларына биз да эс бурайыкъ, жерибизни ариулугъуна энтта бир тюшюнейик. 

 Чегем суу уллу чырандан башланады, Кавказ тау аркъаны сыртындан салыннган деменгили чырандан. Ол чыранда ким да сейирге къалырча жаныуарчыкъла, сансыз-санаусуз жыйынла болуп, алай жашайдыла. Керти да, чыранны кюнлюм бетини бир-бир жерлеринде 2–3-энлик къуртчукъланы кёрюрге боллукъду. Аллай къуртчукъну къол аязынга салсанг, ол суу тамычы болуп къалады. Алай ол суу тюйюлдю – антифризди. Аны къанында, санында да глицерин бла туз барды. Ол эки зат аны къызаргъа къоймайды. Ашлары – чыранны кюнлюм бетинде жашагъан бактерияла, грибокла, кёзге илинмеген суу хансчыкъладыла. Ала ахырда сууукъдан къоркъмайдыла.

 Чыранны хыйсапсыз ауурлугъу буздан «жилямукъла» сыгъа, ала таш гоппанда кёлчюкге саркъадыла. Таш гоппанны бир къыйыры кезди да, алайдан суу энишге тёгюледи. Ол Чегем сууну башланнган жериди. Суу кенг къая жаркъаланы аралары бла ётюп, деу, сыйдам ташланы ичи бла тыйгъычсыз барады, сора башында жингирикли, бокъурлу жангыз нарат ёсген къаяны тюбю бла айланып, энишге ашыгъады. Къар юзюлген, боран да деменгили терекге заран эталмайдыла.

Тёбенирек – габу айрыкамчыкъла, жайылып ёсген артишле. Аладан сора наратла кётюрюледиле. Агъач аллында уа – залыкъылдыла. Турист дагъазаладан кенгде ёсген юлкюлеге хата жетмей, ала къайнап ёседиле. Энишге тигелей, тарны эки жанында бийик къая къабыргъала сюеледиле. Сууну эки жаны да – бир агъач, бир а ачыкъ жер – бир бирин алыша, къара ишхилди, къызыл ишхилди, кёкшуу жерге жабыу болуп турадыла, талалада уа – къалын наныкъ юлкюле, къызыл дугъумла. Алайы Башилди. Аны хар атламы да сукъланырча ариуду, сейирликди.

 Таудан энип келе, Чегем суугъа кёп жанымсуу къошулады. Ала, къошула, айырыла, узакъ жол къоратып, ёзеннге, азат болургъа ашыгъадыла. Тарда чучхурла кёпдюле. Биринчиси – батыш бети кёнделен къолдады. Ары жаяу жолчукъ барады. Ол тикди, къыйын. Алай ары чыкъгъан, адам зараны жетмеген кийик ариулукъну кёрюп, несин да унутады. Къолчукъну къабыргъа тюбюнде юлкюле орналыпдыла – юркюнле, къара дугъумла, тапкырла бла уа ёрге наратчыкъла, назычыкъла ёрлейдиле.

Къол тик, къоюн къабыргъа бла бошалады. 30-метрлик бийикден, башында биреу кёмюк этдирип тургъанча, акъ суу агъады. Анга Сютлю чучхур дейдиле. Суу уллу таш гоппаннга таууш этип тие да, сабыр бола, кёк бет алып, черекге саркъады. Къол тюбюнде бир жанлыракъ, адам къудуретге алайдан тынчлыкълы къарарча, жассы таш да барды. Ёрге къарап кёп тураллыкъ тюйюлсе: кёз къаматхан тейри къылычла кёрюне да, кете турадыла. Хауа – нарат бла кёгет ийис къатыш. Ол алай тазады, алай татыулу. Чегем черекни сууу, аллында чырмауланы хорлай, узакъ жол къоратып, Кавказ тауладан ёзенлеге аланы саламларын алып келеди.