Сейир ишле, батырлыкъ да, хыйла да

Халкъ жырлада, жомакълада сейир ишлени бирине аланы бир-бир жигитлери къанатлыланы, жаныуарланы, ёсюмлени тиллерин билгенлериди. Кертимиди ол, ётюрюкмюдю – къалай болса да, халкъ кесини жашауунда белгиге санагъан затладан бириди ол.

Халкъ жырланы алгъанда, ол шартла «Жансохлары» деген жырда бардыла. Жырны алимле оналты ёмюрде къуралгъаннга санайдыла. Анга ат берген жигитле – Жансохлары – къабарлылада Къара деген нартдан туугъан тогъуз къарындашдыла. Ала Уллу Къаракентде жашагъандыла, бийге ханнга сый да бермейдиле, дейди жырда. Къабарты бийле бла къоншулукъда жашагъанлары да айтылады. Жашланы алтысы ит ауруудан ёледиле. Ючюсю къаладыла: Шибижия, Жюжей, Кичибатыр. Ючюсю да тулпар атланы жекгенле, аланы беллерин бюкгенле. Жырчы алагъа керти адамла, адепни-жорукъну билгенле дейди. Къарындашларына жыл къара кийгенден сора, ала уучулукъгъа атланадыла. Марал союп да ашайдыла, Жемегей боюнунда къара сослан ташха садакъ да атадыла. Хадагъужукъ улу да алайда киреди жыргъа – Кичибатыр сагъынады аны, садакъ огъум аны желкесине ма ол сослан ташхача кирсе эди, деп. Алайда айтады тамата къарындашы Шибижия, Къазий улу обурду деп, ол къаргъаны-къузгъунну тилин а биледи. Айтханынгы эшитсе, къуугъунлу келечи иер, деп.

Къаргъамы айтыр аны, къузгъунму айтыр,

Ол аны эшитир, ой,

Ол аны эшитсе, жаныбызны арытыр,

Дагъыда безитир, ой… – дейди ол.

Ол заманда, дейди эрттегили жырчы, аланы башлары бла къаргъа учуп бара болгъанды. Аны кёрюп, жашладан бири: «Эй, къара къаргъа, бизни хапарыбызны Къазий улуна айтсанг, кёрюрсе болурунгу», – дейди. Бирси къарындаш а, ызынгдан биз сары илячин иербиз, деп къоркъутады аны. Ючюнчюлери да эсгертеди, ёшюнюнгю чачып, сууукъ мыллыгынгы итлеге атарбыз, къызгъан шишге чанчарбыз … деп.

Болсада къаргъа Хадагъужукъ элине атады кесин. Сора, арбаз тёрюне къонуп, къаргъанып, Хадагъужукъ бийге айтады эшитгенин. Алайда къабартылы бий къодусун иеди, бийлерин, жамауатын чакъырта.

– Ой, элим, жаным, Къаракент аягъында

Бир залимле жашайла, ой,

Бийге бийлик бермей, была Къабартыны,

Энди къоймай, ашайла, ой.

Былайда Жансохлары ханнга, бийге сый бермегенлери, жашланы тау артына сатханлары, къызларын жумушларына тапханлары да айтылады. Сора ол хыйла оноу этеди, аскер жыябыз дейик да, эки къарнашынгы аскер башчылыкъгъа ий деп тилеп, Жансохлагъа Шибижиягъа келечиле жиберейик, алай бла къарындашларын жоярбыз деп.

Барадыла келечиге эки атлы. Айтадыла хыйла жумушларын: «Уллу Къабартыдан аскер тебирегенди, эки къарнашынгы аскер башчылагъа ий деп келгенбиз», – дейдиле.

Сизден тамада болмай, Уллу Къабартыны

Бети уа чыкъмайды, ой,

Сизден адам болса, Уллу Къабартыны

Киши да жыкъмайды, ой.

Алай а Шибижия: «Уруш баргъан жерде мени къарнашлары керти да башдыла, алай а жашдыла», – дейди. Къарындашларына да ангылатады:

- Экигизни, ийнанып, Къазий улуна

Аскер башха иялмам, ой,

Сиз экигизни, – деди, – жауну къолуна,

Жаным саулай, бералмам!

Болсада къарындашла барыргъа сюедиле, жауну муратын билирге, аны бла бирге ала Жансохланы былайлада ие болгъанларын кёргюзтюрге умутлудула. Тыялмайды Шибижия аланы. Алай а эсгертеди, юсюгюзден кюбелени атмагъыз, Хадагъужукъгъа ышанмагъыз деп. Аны алай айта тургъанын биягъы къаргъа эшитеди. Алай ол узакъ кеталмайды – илячин жетир жыртады аны.

Алай бла Жюжей бла Кичибатыр Къабартыгъа барадыла, атладан тюшюп, саламлашадыла. Хадагъужукъ бий, женгил атлап, алларына келеди, кокаланады, сора жашланы къонакъ юйге чакъырады. Тёртюнчю кюнюнде чыгъадыла жашла жолгъа. Юч кече бла юч кюнню бир учсуз тюзледе барып, тёртюнчю кюнюнде бир эски юйледе къаладыла. Алагъа анда сауут-саба тешип, солугъуз, тамбла уруш этерикбиз, дейдиле. Жашла, Шибижияны айтханын унутуп, кюбелерин тешип, чюйге тагъадыла. Ала татлы жукълап тургъанлай, экисин да боюнларын тартып, мыллыкларын да кюйдюредиле. Алайдан артха тебирейдиле.

Элге къайтханлай, Шибижиягъа барып, Хадагъужукъ бий жашланы махтай келеди да, аллай, быллай жигитликле этдиле деп, сора айтады: «Эки къарнашынг да бизни амалтын аскер башда ёлдюле», – деп.

Жансох улун ма алай бушуугъа къалдырып, ызына къайтып, той-оюн къурайды. Ары чакъырылгъан Шибижия гёжефи бла келеди. Хадагъужукъ бий да аны кесини гёжефи бла жыгъышдырады. Ала гюрюлдешип кюрешгенде бир бирни хорларгъа, Шибижия, тёзалмай, кесин ортагъа атып, Хадагъужукъ бийни гёжефини башын кетерип, кесиникин да ат артына атып, юйюне кетеди.

Хадагъужукъ бий Шибижияны ызындан барып, жангыдан алдаргъа къаст болады. Ол анга былай айтады:

– Кел, Шибижия, мындан ары болайыкъ,

Энди талашмайыкъ, ой,

Кентжасар Татартюпге салып барайыкъ,

Анда жарашайыкъ, ой.

Алай бла, ала Татартюп къалагъа барадыла. Былайда да бир эриши ишге шагъат болады Шибижия: Хадагъужукъ улуну тюбюндеги аты Жюжейни тулпары болгъанын кёреди. Анга да тёзеди. Татартюп къалада Къазий улу межгитге киреди да. Анда:

– Да, бу Шибижияны эки къарнашын да

Ма мен тас этгенме, ой,

Тап тюшсе, келгенни да башын кесерге

Энтта ант этеме, ой! – дейди.

Шибижия уа, межгитге таза ниет бла кирип: «Бюгюнден ары Хадагъужукъ улуна ичимде дерт тутмам», – деп ант этеди.

Алагъа кече тюзде къалыргъа тюшгенде, Хадагъужукъ улу биягъы хыйласына къайтады. Ол юйретип, кече атчысына суугъа бар дегенде, ол унамайды. Сора Шибижия атчысын жибереди,

Къазий улу ол жумушну хыйла бла айтханын биле тургъанлай, кеси уа жамычы тюбюнде жатханча этип, арлакъдан марлайды. Къазий улу туруп, келип, Шибижияны урама деп, аны жамычысын кеседи къама бла. Сора иесин кёрмей, къоркъуу тюшюп, жатадыла артха. Шибижия ангылайды аны къаллай ант этгенин. Сора жатады жерине, къылычны сабындан тутханлай. къалкъыу эте, уяна. Къазий улу уа жукъламайды. Аны юсюнден жырчы андан арысында былай айтады:

- Къазий улу: «Шибижия, болдунг», – деп,

Къылыч бла сермеди, ой,

Шибижия: «Ай, антсыз, союпму къойдунг?», – деп,

Уруп, табанын тюшюрдю, ой.

Алай бла Хадагъужукъ улу Шибижияны жоюп, кеси да акъсакъ болуп къалады. Ол Къаракентге жетип, Жансохлада ауурлукълары болгъан къатынланы къарынларын жарып, ичлеринден жан кирген балаланы атдырады. Ол заманда Кичибатырны къатыны ата юйюнде болуп, аны киши сан этмей къалады. Бир кесекден ол улан табады. Атына Кючюк деп атайдыла. Батыр болуп ёседи ол. Бирде жыгъып нёгерин жилятады да, аны анасы уа: «Ай, итден туугъан, мени жашымы жилятмай, тукъумунгу артын этгенни къанына къызартсанг а!» – дейди.

Алай бла жаш анасына келип, айтдырады барын да. Сора сауутланып, Хадагъужукъ элге тебирейди. Анда, хапар билип, Хадагъужукъбий эл къыйырында эллилери бла хапар-таурух эте тургъан жерге атланады. Ол заманда, аны къамичи тауушун эшитип, Хадагъужукъ улу:

- Къайдан чыкъды алача атха къамичи ургъан,

Сауду энтта бириси, ой! – дейди.

Болсада ала атда сабийден башха кёрмейдиле да, тынчаядыла. Кючюк дагъыда къамичи ургъанында, Хадагъужукъ бийни борбайлары къыйыладыла. «Къарагъыз, – дейди, – барды аладан сиз кёрмеген!»

Кючюк жайдакъ аты бла барып, халкъны бир къыйырындан киреди, Хадагъужукъну билип, аллына барады. «Хадагъужукъбий, бир айтырым барды, аманатым барды», – деп, сора эки окълу тапанчасындан атып, Хадагъужукъну ёлтюреди. Алайда барысы да биледиле жаш Жансохладан болгъанын. Бурундан келген адетни эте, дертчиге тиймейдиле. Андан сора эки тукъумну арасында дерт алыу тохтайды, дейди эрттегили аты унутулгъан аламат жырчы. Кючюг а, Къарачайгъа жол салып, Кючюкланы тукъумларын къурагъаны айтылады.

Хадагъужукъа улуну билгичлиги, къаргъаны тилчилиги боладыла жырда айтылгъан тарыхлы ишлени сылтаулары. Алай а ол къаргъаны сыфатында башха да болур.