Шуёхлукъну жырчысы

Гадийланы Ибрагимни аты малкъар адабиятны сюйгенлеге эрттеден белгилиди. Аны хапарлары, повестьлери, «Нарт уя» деген романы да энчи китапла болуп, окъуучуланы къууандыргъандыла. Таулула Ата журтларына къайтхан биринчи жыллада окъуна «Шуёхлукъ» альманахда аны «Сурат» деген хапары басмаланнганды.

Ибрагим акъылбалыкъ болгъан кезиую кёчгюнчюлюкге тюшгенди. Ол жыллада малкъар тилде жазылгъан, басмаланнган затлагъа таулула энчи къууанч бла тюбегенлери белгилиди.  Сюргюнден къайтханда, 1958–1959 жыллада, Ибрагим «Санга айтама» деген повестин жазгъанды. Алай ол повесть,  малкъар халкъны бек ажымлы заманын – кёчгюнчюлюкню суратлап, аны акъылгъа келишмеген къыйынлыкъларын сыйындыргъаны себепли кёп жылланы басмаланмай тургъанды. Ол замандагъы саясат болум аллай затланы эсден кетерирге излегенди. Минг жылла мындан алгъа  «Ауругъан жерден къол кетмейди»  деген таулу уа сюргюнню къалай унутур?!

Гадийланы Ибрагимни «Санга айтама» деген повести ишлениу жаны бла да айырмалыды. Жазыучу сёзюн хапарлау тёрени бир энчи шарты бла башлайды – повестьни жигитлери сюжет ызны, бир бирге къагъыт жазып, ол формада бардырадыла. Хапарлау асламында Мурадинни атындан барады. Биринчи бетлени окъугъанлай окъуна, повестьни тил байлыгъы туура болуп, къууандырады. Жазыучуну лирика дуниясы сейир да, бай да болгъаны кёрюнюп турады. Ма, сёз ючюн: «… къагъытынгы мамукъча жумушатхынчы тутуп тургъанма. Экинчи жазгъанынг жетгинчи, окъулгъандан тешикли къагъытынг ёшюн хуржунумдан кетмегенди – хар сёзюн кёлден тынгылы билгинчи, тенгими ауазын, чемоданнга салып, къалай тунчукъдуруп къояр эдим?»

Чемоданнга салсанг къагъытны, ауазы тунчугъур деп, ол тенглешдириу суратлау жигитни атындан айтыла эсе да, жазыучуну кёре билгенин кёргюзтеди. Повестьни къайсы бетинде да бир жангы оюм табарыкъса. «Жолугъур заманыбызны кесими ашыгъыуум бла жууукълашдырыргъа кюрешип келе эдим. Мен, жатып, тынчайсам, поезд тынчыракъ барлыкъ сунуп, жолда жукъу кёзюн да хазна кёрмегенме. Жансуратыма къаллай бирге жууукълашханымы билир ючюн, жол жанында чыпынланы санай келгенимде, мени къууанч магъанасын сыйыргъан жырларыма эжиу этмеген аулакъ желлеге дери да жукъ жокъ эди…»

Къууанч магъанасын сыйыргъан жыр. Къууанчлы адам жыр айтады, анда нени юсюнден айтылгъаны окъуна башха тюйюлдю. Ана тилибизде быллай оюмла къурар энчиликлени табып, чыгъармачылыкъ жолуна атланнган Ибрагим умут этдиргенди. «… Къучакълашхан кёз къарамларыбыз бардыргъан ушакъны къол тутууубуз дагъыда бир кере къайтарып айтды…» Кёзле бардыргъан ушакъ. Ол ушакъ жарыкъ, мудах, даучу болургъа да боллукъду. Къучакълашхан къарамла ол затны терк ангылайдыла.

Ибрагимни адабиятда биринчи атламлары алайдыла.

Ол жыллада малкъар адабият, башха бизнича халкъланы адабиятлары да уллу хунер бла, усталыкъ бла махтанырча къайдан болсунла. Анда-мында эсленнген жилтинле уллу ёртен болуп жанар кюнле алыкъа алда болгъандыла. Он бармагъынг жетерикди ол жыллада, ары дери да басмаланнган китапланы санайма десенг.

Ибрагимни тёлюсю тилге, жазыугъа, аталаны эски журтларында жангы жашаугъа да иш юсюнде юйреннгенди. Отарланы К., Къулийланы Къ., Залийханланы Ж., Гуртуланы Б., ала кибик, кёчгюнчюлюк палахындан, урушдан да сау чыкъгъан жазыучуларыбыз, таматала, адабиятха энди келгенлени юйретгендиле. Болсада хар бир къолуна къалам алгъанны кесини энчи ызы, хунери сакъланнгандыла.

Ибрагим суратлагъан табийгъатны сураты кёз тойдурмайды. Анга къарап турсанг да, иши, тюрсюню, болуму да, оту, сууу да, кесине тартып, айырылыргъа къыйынды. Кёк чапыракълагъа къоннган аяз. Аны ызындан къууулуп жетген жел юзмелтчик. Ол юсюне чулгъаннган жолоучу жаш – къабартылы Мурадин. Мурадинни туугъан атасы-анасы таулуладыла. Ала уруш жыллада ёлгендиле. Кеси баласы ёлген къабартылы тиширыу Мурадиннге ана болгъанды. Автор ёмюрледен бери къоншу болуп, татлы жашай  келген, бир адет-тёрени жюрютген, бир динни тутхан къабартылыланы бла малкъарлыланы араларында шуёхлукъну юсюнден айтады.

Халкъны жашауундан алыннган юлгюлеге кёре, адамлыкъны жарыкъ ышанлары – сабырлыкъ, жюрек тазалыкъ, тирилик, къарыусузгъа жан аурутуу –  къайсы миллетни адамларын да бир бирге ушата келедиле. Повестьни жигитлери жаш адамладыла. Мында аланы сюймекликлери, жашау сайламлары, терсликни бла тюзлюкню айырыуда хорламлары, ажымлылыкълары да суратланадыла. «О, ол жылны сабийлери! Насыплы жашауларын уруш бузгъан, ёшюнлерине заман кёчгюнчю тамгъа салгъан сабийле! Ол заманны бар къыйынлыкълары инбашларындан басхан, сабий оюнларындан айырылгъан тенгле…» Жазыучу кеси да ол тёлюденди. Андан жарашып жашайдыла аны жюрегинде жютю сезим бла кече билмеклик, таулу женгиллик бла сабырлыкъ биргелей.

Жангы жетген тёлю: Мурадин, Барисбий, Мурат, Солтан, Жансурат, Аминат, Зухура эм повестьде бир тюрлю бир жумуш этген башхала. Была бары да, миллетле арада татлылыкъны жангыдан къурап, шуёхлукъну ёчюлмеген жарыгъын бютюнда жарыкъ этип, Ата журтларына, ата ташларына къолларындан келгенича къуллукъ этерге сюедиле. Танкчы Мурат суратчыды, Барисбий къурулушчуду, Мурадин колхозда жылкъычыды – хар бири да, кеси жумушун жалчыта, бир уллу ишни къурайдыла. Аланы хар бирини да башхалагъа ушагъан, ушамагъан  инсан жашауу барды: итиниую, умутлары, сюймеклиги, чырмаулары, ала бла бардыргъан кюреши да. Повестьни сюжет ызы бурушлуду, аны кульминациясы уа былайды: къабартылы тиширыу ёсдюрген таулу жаш Мурадин кесини юйюрюню, тукъумуну юсюнден да толу хапар алады. Бу жигитни сыфатында кёплени уруш оту ёксюз этген къадарлары кёрюнюп турады.  

Ибрагимни «Къанатлыда жел улуйду» деген повести да кёчгюнчюлюкге аталады. Мында сёз малкъар халкъны кёчюрюрге келген адамланы юслеринден барады. Адамла бары да бир бирге ушамайдыла. Бизни кёчюре келгенлени араларында адамлыкъ ышанларын тас этмегенле да бар эдиле. Хар бир таулуну кесини кёчгюнчюлюк тарыхы барды. Унутула билмеген, эсден кетмеген.

Таулуланы кёчюрюрге деген буйрукъ ол ишни тамамларгъа келген солдатланы барына да бирча берилсе да, артыкълыкъны бетин кёргенле, ангылагъанла, алай болмай, тиширыуланы, къартланы, сабийлени ёшюнлерине ушкок тирегенле да бар эдиле. Ол жарсыулу ишни суратлау, жазыучудан жаланда усталыкъ излеп къоймай, аны жюрегинде кюреш сезим жаратханды.

Аллай буйрукъ алгъанладан бири украинлы жаш Дмитрий Крепак эди. Аны къадары бек ажымлыды. Нек дегенде  таулу жашланы, бахсанчыланы ичлеринде аны шуёхлары кёп эди. Алай ол солдатды. Анга сайлау этдирмейдиле. Повестьни биринчи бетлери окъуна ол жашны жюрек къайгъысындан башланадыла. Аны сёзлери былайдыла: «Бу къыйын заманда… Уруш салгъан жараланы ачыгъаны да тохтагъынчы, кюйдюрюлген юйлени жинклери да ёчюлгюнчю, халкъны жеринден къыстагъан… Фронтда ёлгенлени, сау къутулгъанланы да алларында… мурдарлыкъды». Былай Дмитро Крепак айта эди. «Алада бир бандити болмагъан хазна юйюр жокъду», – дейди майор Ростов.

Къанатлы деген ариу аты болгъан элден таулуланы кёчюре эдиле. Автор, бу элге ат атай туруп, эсине «Къанатлы» деп тюшюргени нечик иги эди! Аллай ат жарашмагъан таулу эл бармыды? Дмитро, Къанатлыда бир юйюрню кёчюрюрге келип, ол юйюрню адамларыны, ата-бабаларыны, саулай тукъумну да тарыхын билирге сюеди. Ол анга неге керекди? Баям, аны къырал буюргъан жумушну бла терсликни аралары былай жууукъ болгъаны тынчайтмай эди. Таулу жашчыкъ Мурат Дмитрогъа революция ючюн кюрешген аппаларыны юсюнден хапар айта эди. Крепак а, юйюр таматасы уруш къазауатында тургъанлай, аны юй бийчесин, туумагъан сабийин да журтундан айырыуну ачы терслигине тюшюнеди.

Повестьде автор жаланда бир-эки кюнню суратлай эсе да, анда болгъан ишле чыгъарманы жигитлерини къылыкъ ышанларын толу ачыкълайдыла. Урушха кетген Атабийни биз танымайбыз. Алай аны жашы, сабий болса да, бу кёчюре келген солдатлагъа Къанатлы элни жамауаты къыралгъа душман болмагъанын дурус билдиреди. Аны сабий тазалыгъында эллилерин бу халгъа келтиргенлеге кёлкъалдысы тешилмез тюйюмчек болуп къалады.

Гадийланы Ибрагимни къайсы чыгъармасын алсанг да, хапармыды ол, повестьмиди, романмыды, анда миллетле арасында шуёхлукъ малкъар халкъгъа тёрели ышан болгъаны суратланады. Оруслу, къабартылы, къазакълы, малкъарлы, ким да болсун, жазыучу къурагъан сыфатланы, дуния къазауатха, саясатха да къарамагъанлай, араларында адамлагъа тийишли байламлыкъ, къарындашлыкъ сакъланадыла.

«Саугъа» деген повестьде Масхут, Елизавета Сергеевна, Вера Владимировна, Омар, Андрей Миронович, Масхут аппа, таулусу, оруслусу да бир уруш жолланы ётген къартла, аланы иш кёллю туудукълары – бир заманда жашайдыла, бир насыпны сынайдыла, ызларындан келгенлеге да бир тарыхны къоярыкъдыла. Къабартылы Хажисмел, чеченли Абукар – экиси да къумукъ тилде сёлешедиле, бир бирни ангылайдыла. Масхут, аскер артмагъындан чыгъарып, ач чеченли сабийлени ётмек бла сыйлайды. Анга, ыразылыгъын билдире, Абукар да къолан быстыр артмакъчыкъгъа къуюлгъан нартюх унчугъун  узатады. Кюлде биширилген нартюх галаула ач сабийлеге ачлыкъны къыйынлыгъын унутдургъан эдиле. Ол кёчгюнчюлюкню кюйюдю.

Не миллетни арасында да иги адам кёп болгъаны къууандырады. Жашауу къысхады дейбиз. Алай ол кезиуге сыйыннганны саны, чеги да болмаз. Анга сыйыннган къууанчланы, жарсыуланы, ахшылыкъны, ажымлылыкъны да бизни къадарыбызда хар бирини кесини энчи жери барды. Алай  базман къайсы жанына ауса да,  адамлыкъ шартланы не уллу ачыу да жокъ эталмайды.

Гадийланы Ибрагим «Дыфчы киеу» деп повесть жазгъанды. Ол бир затны юсюнденди деп, чек салгъан къыйынды. Анда хар бир таулуну къаны бла бирге ёмюрледен ёмюрлеге ёте келген оюмла жыйылыпдыла. Къарт Бекболатны жашауу, бош алай кечиниу болмай, уллу сынауду. Бу сыфатда ХIХ ёмюрден ХХ- гъа ётген таулуну къадары суратланады. Аны ачыулу, къууанчлы да жашауу.

Нальчикде темир жол станциягъа келип тохтагъан поездни аллына жууукъларын, ахлуларын сакълагъан адамла чыгъадыла. Аланы араларында таулула, къабартылыла да бардыла. Ала, келгенлени тансыкълап, алагъа жашар журт хазырлайдыла. Туудугъундан туугъан Мухтар, башха жууукълары да къарт Бекболатха  шахар тийреси Барамтада журт хазырлайдыла. Не десенг да, таудан эсе тюзде жашагъан тынчды. Болсада  Бекболат былай айтады: «Миллет толу къуралгъынчы, халкъланы уллусу, гитчеси да, бир бирлерине къошула, айырыла турсала да, къайры, къалай тюртюле айлансала да, энчи тили бла адети-къылыгъы тынгылы тохташхандан сора  хар бири ахыр орналыр жер сайлайды, ёмюрлюк жер. Андан арысында уа миллетде жаратылгъан жанны, жашаргъа жери болгъанча, жашауун бошарыкъ жери да барды. Олду Ата журт. Жашау тюз эсе, алай болургъа керекди». Бу оюм Бекболатны сагъыш этдирип тургъаны баямды. Игини, аманны да бетине къарап, багъасын билип тургъан къарт таулу Ата журт дегенни алай ангылайды.

Хапар повестьни бир жигитини атындан айтылады. Ол, башхаланы юсюнден  айта, кеси бир жанында къалыргъа сюйгени бла окъуна таулуду! Атасы урушда жоюлгъан жаш Бекболатны хар  сёзюн, кюн къысып тургъанлай, жер жауун тамычыланы къалай жута эсе да, алай жутады. Аталарына тансыкъ сабийле этедиле таматалагъа аллай хурмет. Хапарчы Мухтарны тенгиди. Жыл саны уллу болса да, къартны сёзю, халы да эслидиле. Таулу къартла, не кёп къыйынлыкъ кёрселе да, жашай барсала, акъыллыдан акъыллы, огъурлудан огъурлу, сынамлы бола барадыла. Хапарчы айтханча, ала сынагъан «ёмюр белин бюгерик жюк боллукъду».

Тюзде жашауну не бек махтасала да, Бекболат алданмайды. «Ой, аппаны жаны да, ыннаны жаны, ол сен узакъды, къыйынды деген жерлени кёрюрге термиле, къыйыры-башы сау онбеш жыл келеме мен бери. Былайда къалып, энтта бир узун жаз кече оздурургъа уа кесиме окъуна къызгъанама заманны», – деп, Бекболат ол кюн окъуна тау элине ашыгъады. Ол башха тюрлю тансыкълай эди ата ташын, элинде саркъгъан сууун, жулдузкёз шауданларын…

Хапарчы шахар тийресинде жашайды, тау элге Бекболатха къонакъгъа сюйюп барыучуду. Къартны биргесине жашагъан Мухтаргъа сукъланады: «Ол тауда Бекболатны къолунда жашайды, дайым адепни-къылыкъны хауасы бла солуйду», – деп. Къарт Мухтарны къолунда турады демейди, баям, къартны намысын бютюнда бийик этерге сюйюп. Повестьде аллай къылыкъ-адеп  суратланнган жерле кёпдюле. Мында тукъум тарыхны магъанасыны юсюнден кёп айтылады. Адам тукъумуна нек ушагъанын, ата-бабаланы къылыкъларын нек къатлагъанын илмучула тинтедиле. Таулула уа анга къан бла келген дейбиз. «Къан бла киргенни суу бла кетералмазса», – дегендиле нартла. Хапарчы: «Тукъум тарыхыбыздан ол Бекболат билдирген кесекчик окъуна кёлюмю кётюрдю, жашаууму жарытды. Да, ойнагъанмы этесе, эсингде да болмай тургъанлай, уллу аппангы, аны жашын да аллай киши махтаса», – деп къууанады.

Жер-суу атланы жюз жылдан атлагъан къартдан иги ким билликди? Хапарчы Бекболат бла аны юсюнден да айтады. Ол зат даулашлы эсе да, ат, не десенг да, алай бош аталып бармайды. Аны юсюнден Бекболат: «Сёз дегенинг, жашым, иги оюм этип салыннган бир эн кибикди  неда иги ушатып аталгъан ат кибик бир затды. Эн салынып, ат аталып, ары дери жюрюмеген бир сёз тууса, адамланы ауузларында ол сыйдамлана кетип, айтыргъа, эсде тутаргъа да женгил кёрюннген кюйюнде къошулады тилге». – дейди.

Бекболатны хар айтхан сёзю насийхатды. Сёз ючюн, туудугъундан туугъан жашчыкъ, энди тиллене башлагъан сабийчик, аппаны ашаргъа чакъыра келгенде: «Кел, жашым, кел, хычинлени сууутургъа жарамаз, – деп, Бекболат, жеринден туруп, жашчыкъгъа къолун узатды. Ол, арт жаныбыз бла айланып келип, онг къолчугъун Бекболатны къол аязына салды. – Аш, ашдан сора уа ма бу жумушчучукъду тамата, – деп, ышарды ол. – Аланы сакълатыргъа бир кишини да эркинлиги жокъду».

Бекболат дыфчыды. Эртте заманда таулагъа келген жолоучула тохтарыкъ жерни аты дыф деп  алай болгъанды. Анда эл сайлагъан бир адам – дыфчы тохтап, ары-бери юсю бла ётген къонакъланы сыйлап ашырыргъа керек эди. Анда юй, иги кесек мал, улоу сыйынырча бау да болгъанды. Дыфчыланы башха жумушлары да болгъанды. Тау жоллары тардыла. Тау тюбюнден келген арба, атлы жыйын болса да, ары - бери бирча ёталмай эдиле. Аны себепли, от жандырып, дыфчы жолда болумну юсюнден белги бере эди. Ол гитче дыфны къуллугъу эди. Уллу дыфны уа, душман къоркъуу болса, ол заманда жандыра эдиле. Аллай жумушланы тамамларгъа эл тюз ниетли, къолундан кёп зат келген, жамауат сый-намыс берген адамны сайлай эдиле.  Бекболат аллайды.

Жомакъ, таурух, чам зауукълукъ бередиле. Къартны сёзю уа жомакъсыз, таурухсуз болмайды.

Малкъар жазыучу Гадийланы Ибрагим миллетин сюйген, аны къууанчын, жарсыуун да элтирик уланларындан бириди.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: