Маданият

Таулу таш бла бек эрттеги заманладан байламлыды. Таш анга жастыкъ да болгъанды, ышыкълыкъ да этгенди, душмандан къорууларгъа да жарагъанды, чеклени белгилеп да сюелгенди. Таулула кеслерине керек затланы, ол санда юй кереклени да, этгендиле андан. Ёмюрлени санагъанда, «таш тегене болгъан заманда» деп да андан эсгергендиле. Холамда, Бызынгыда, башха тау ауузлада да, ташдан къалагъандыла юйлерин, тыпырларын да андан этгендиле. Къолайлыракъла уа аны жонуп сюегендиле жашар журтларын.

Бек эрттегили «Алан айтышда» окъуна, жаш былай айтады къызгъа:

Жаш тёлюбюзню кёбюсю бюгюнлюкде ара шахарда жетишимлеге жетеди. Интернетни хайыры бла Москвада, башха уллу шахарлада бардырылгъан концертледе ёню бла кёплени сейирсиндирген, кесин сюйдюрген жырчы, актриса Алла Бойченкону да кёпле таныйдыла.

Эртте, бек эртте къоншу болуп эки патчах жашагъандыла. Ала кёп жылланы бир бирлери бла уруш этгендиле, урушну баш сылтауу не ючюн болгъанын да унутхандыла. Ахырында  арып, хар къазауат да аз болады. Сора эки къыралны да адамлары, башларын жарлылыкъ къысып, ачдан къыйналып башлайдыла. Бир кере аладан бирлери, юйдегиси эм ёзюрю бла оноулашып, къоншу патчахха барып, урушну тохтатыргъа келишим этерге базыннганды.

Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, малкъар халкъ кесини фольклорун сакъларгъа итиннгенди. Аны бла байламлы 1962 жылда Нальчикде «Малкъар халкъны диалектологиясындан, лексикасындан эм фольклорундан тинтиу материалла» деген китап басмадан чыкъгъан эди.

«Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбль 1988 жылда чыкъгъанды сахнагъа. Алай а аны тохташыу жолу кёп жылла андан алгъа башланнганды. 1933 жылда Нальчикде Ленинчи окъуу шахарчыкъда жыр-тепсеу къауум къуралгъан эди. Къабарты-Малкъар жыр эм тепсеу ансамбль аны мурдорунда къуралгъанды. Аны башчыларындан бири Рахайланы Якуб болгъанды. 

Шыкъычы жашла кийимлери, тойлада, оюнлада кеслерин жю- рютюулери, башха ахшы адетлеге кертичиликлери бла къоншу элде жашагъанладан энчирек кёрюнюрге кюрешгендиле эртте заманлада. Анса уа ариу къыны бла жарагъан бичагьы болгъан жаш а аз сюйгенди да жууукъ-тенг къатында кесин кёргюзтюрге. Бир бирлени бичакъларын а эллиле тюз кёргенлей таныгъандыла кимники болгъанын. Кязим ишлеген бичакъла да тёлюден тёлюге ёте келгенлери бюгюн да кёплени эслериндеди.

Тыш къыраллагъа жол ачылгъанлы да, биздеги режиссёрланы асламысы, тёлеулери артыкъ да бийик болгъанына да къарамай, суратлау фильмлерин анда алдырыргъа излегендиле. Болсада Кавказ а ол жаны бла киночула сюйген, артыкъ эс да бёлген жерди. 

«Мечиланы Кязимни жашы Сагъит, къызы Шапий бла къоншуда тургъанма. Аталарыны юсюнден аланы кёп хапарларына тынгылагъанма, адамлыкъларына, эсли сёзлерине бюсюрегенлей тургъанма», - деп жазгъанды 2009 жылда Геннадий Комодов шайырны юсюнден эсгериулеринде.  Алай бла ол устаз эм инсан къадарында деменгили поэтни юсюнден кесини оюмун, башхаладан эшитгенин да къагъытха тюшюрюрге кёлленнгенди.

Маданият келечилени къазауатха иймезге деп энчи бегимле чыкъгъанлыкъгъа, малкъар актёрланы араларында Уллу Ата журтну аллында аскерге чакъырылып, андан къазауатха тюшгенле, уруш башланнганда, фронтха кетгенле да аз тюйюлдюле. Аладан къайтханла, къайтмагъанла да бардыла.

Къабарты-Малкъарны жюзжыллыгъыны паркында «Мартеманчелло. Арт-ушакъла: санат чекледен тышында» деген аты бла кёрмюч ётгенди.