Кёкден тюшген «къонакъ» тереннге кете барады

Къудуретибизни жашырынлыкълары
1978 жылда Москвада дорбунланы тинтиучю алимле Алексей бла Татьяна Ивановла эмда аллай башха усталадан бири Владимир Киселёв   Малкъаргъа келедиле. Ала карстовый дорбунла излеп кёп айланнгандыла. Ол заманда Къабарты-Малкъар спелеологлагъа болмагъанча тап жер эди ишлерин бардырыргъа.
 
Москвачыланы къолларында бизни жерлени тюз кёргюзтген карталары да болгъанды. Аны къыйырында «совершенно секретно» деп жазылып эди. Картаны уа  1937 жылда жарашдырылгъанына, СССР-ни генеральный штабыныкъы болгъанына шагъатлыкъ этген белгилери да бар эдиле. Къонакъла аны архивден алгъанларын билдиредиле. Картаны хайырындан спелеологла Черек районда къойчула жюрюучю жолла бла бир тюрлю чырмаусуз айланнгандыла.
 
0л жылны жайында мени жангы шуёхларымы насыплары тутмагъанды - ала излегенча терен дорбунла кёралмагъандыла. Владимир Киселёв хар тешикни тинтип чыгъып турду. Алгъа ары таш атып, ол энишге беш секунддан кёп барса, андан сора тюшгендиле. Хар жолдан страховкада Алексей Иванов болгъанды. Киселёв ёрге чыкъса, ауазын тюрлендирмей: «Зат да жокъду»,- дей эди. Юсюне, башына да топуракъ жабышып, ол штукатургъа ушагъанды.
 
Малла кютюучю жерлени шимал жанын битеу тинтип, башха жанына атланабыз, анда бир жукъ табар муратда. Алай анда да излегенлерин табалмадыла москвачыла.
 
Бир кере эсибизде да болмай тургъанлай, тёртюбюз да бирча бир тешикни эследик да, ары мыллыкларыбызны атдыкъ, арыгъаныбызны, суу комбинезонларыбызны да унутуп. Картагъа къарап, аны анда кёрдюк. Алай эсе, ол эртте болгъан затды, дедиле нёгерлерим. Тик къол бла энишге тюшдюк да, биз барлыкъ жерни башында, ары-бери учуп айланнган чыпчыкъ жыйындан сора,  жаны сау зат эслемедик.
 
Страховкада хайырланыучу  40-метрлик  жипни аны теренине жибердик да, ол тюбюне жетмеди. Аны себепли ары тюшерге базынмадыкъ. Жаланда алайда, артда эсгере турурча, суратха тюшдюк. Ол заманда  уллу, терен да дорбунну тёгерегинде ёсген бир жукъ жокъ эди да, аны ичи да ачыкъ кёрюннгенди. Бир тюрслю   ташладан жаратылгъан плитала 10 -15 къат бола эдиле. Къонакъла муратларына жеталмагъанлары ючюн жарсыдыла да, экинчи жыл къайтып келирге сёз бердиле.
 
Бир жылдан  телеграмма алдым. Анда Иванов бла Киселёв келликлерин билдирдиле. Май айны ал кюнлери эди. Былтыр баргъан жерибизге атландыкъ. Сары-Талада Къадырланы Муталипде тохтайбыз. Аны къуюсуна барсакъ, тюз биз аны аллында жыл тапхан тешикча эди аны ичи,теренлиги да. Тёгереги тазаланып, башында уа бир базыкъ буз тагъылып тура эди. Аны узунлугъу он метрге, ауурлугъу уа бир ненча тоннагъа жетгенди. Къуюгъа тюшюп да къарадыкъ, теренинде, буздан, къардан сора, айыуланы, кийиклени, бёрюлени, шакалланы, къойланы, ийнеклени, дагъыда башха жаныуарланы мыллыкларын, сюеклерин да кёрдюк.
 
Бир ненча кюнден излеген  дорбунубузгъа  жетдик. Киселёв ары уллу ыразылыкъ бла тюшдю. Аланы биргелерине келген спелеологла, жердеги дорбунну картагъа кёчюрюп, аны теренлиги 100 метрге жетгенин да билдиле. Мен да тюшген эдим ол жол ары. Аны тюбюндеги сталактитле, сталагмитле хар тюрлю формалары, уллулукълары бла да сейирге  къалдырдыла. Анда да эрттеден  бери тургъан жыртхыч  жаныуарланы мыллыклары, сюеклери бар  эдиле.
 
Алыкъа да спелеологла бу жерлени унутмайдыла. Ол биз тапхан дорбуннга уа москвачыла «уллу портал» деп атагъандыла.  Ары биринчилени санында Елена Крылова бла Татьяна Белова  тюшюп, сау бир сутка чакълы  ишлеп, аны хар несин да картагъа тюшюргендиле. Биз аланы излей окъуна чыкъгъан эдик. Ала уа, къойчуланы къошларын табып, юслери да топуракъ болуп, жюреклери къууанчдан толуп  олтура эдиле. Къызла ол теренликге чучхурла бла тюшгендиле. Бусагъатда да анга алай бла жол табадыла, аны тюбюнде кёл барды.
 
Бизни экспедициядан сора 1980 жылда ары биягъы Москвадан келген эки жаш тюшерге кюрешгендиле. Аланы акваланглары болгъанды. Аладан бири анда къалгъанды - сифонда хауасы тауусулуп. Аны ёлюгюн чыгъаргъандыла. Жашны къутхарыргъа битеу Москвадагъы спелеологла келген эдиле - 150 адам.
 
Ол жайлыкъда москвачыла дагъыда башха дорбунну тапхандыла, анда да буруннгу сюекле, дорбунну узунлугъу 2,5 километрди. Аны бла спелеолог¬ла бек ёхтемленедиле, къышда кёп адам болуп келип, анда юйретиу ишле да бардырадыла. Уллу порталны да унутмайдыла.
 
Былтыр май айда Москвада болгъанымда, спелеологланы клубун жокълайма. Бедикдеги дорбунну, аны ичинде культура магъанасы да болгъан къат- къат отоуланы да профессионал халда тинтирге кереклисин билдирдим. Быйылны кюз артына бла къышына деп оноулашханбыз. Бизге келиучю Ивановну бла Киселёвну да эсгердик. Биринчиси -  солуудады, жер тюбюне тюшгенин къойгъанды. Анга телефон бла сёлешегенимде, ол, тохтамай: «Озгъан дуниядан звонок, озгъан дуниядан звонок»,- дегенлей турду. Мен аны  унутмай, излегениме да сейирсинди. Владимир Киселёв а жаш спелеологлагъа юлгюге айланнганды. Анга жер тюбю азлыкъ этгенча, дорбунлада суу тюбюне да тюше эди да, Северный ледовитый океанда дайвингде батып ёлгенди.
 
«Ол биз 1978 жылда жайлыкъда кёрген тешик не зат эди?»- деп сорур окъуучу. Мен аны  Къара-Сууда жашагъан эрттегили шуёхум Ёлмезланы Келлетден сордум. Ол: «Бошду, - деди, къолун булгъай. - Къартла 1913 жылда кюз артында бичен заманда кёкден бир жаннган зат, келип, алайгъа тюшгенди, деучю эдиле. Андан сора алайы терен тешик болгъанды».
 
Алгъаракълада мен алайда тамырла къазар мурат бла болдум. Таула бла жети километр баргъанымлай, алайгъа къалай жетгеними билмей къалгъанма. Энди аны тёгерегинде къайдан эсе да чыкъгъан тал терекле ёседиле. Ала, жан-жанында сюелип, аны тюбюндеги жашырынлыкъны жабып баргъанчадыла. Былайда Келлетни биченни заманында кёкден бир жаннган зат тюшген эди дегенин дагъыда эсгердим.
 
Бу суратланы Бийик тау институтда ишлегенле кёргенлеринде уа, алайгъа бек уллу шаровая молния тюшгенди, дегендиле. Алай бу тийрени тынгылы тин¬тирге кереклисин да белгилегендиле.
 
Энди отуз тёрт жыл озгъандан сора дорбунну тюбю гитчеден- гитче бола баргъаны бютюнда бек  кёрюнеди. Былайда чыпчыкъла да жырламайдыла, тал тереклени мудахлыкъ басып сюеледиле. Кёкден тюшгенден «къонагъ а» теренден-терен кете барады.
Николай САМОХВАЛОВ. Нальчик, 2013 жыл.
Поделиться: