Малкъар халкъны политиклери: революциядан, шёндюгю кезиуге дери

Малкъар халкъны ахшы, фахмулу адамлары  совет къырал тохташхан кюнден башлап  бюгюннге дери да кеслерини атларын законла чыгъарыучу, аланы толтуруучу органлада белгили этгендиле. 

Октябрь революцияны ниетлери, чакъырыулары Малкъар таулагъа да жетгендиле. Революционерле Энейланы Магомет, Зумакъулланы Мустафа, Асанланы Хажи-Мурат, Улбашланы  Келлет, Ностуланы Юсуф, Гемуланы Ако эм кёп башхала халкъны бийлени зорлукъларындан эркин этиуню, тенгликни ниетлерин жайыуну, халкъны къарангылыкъдан чыгъарыуну кеслерини жашауларыны баш борчларына санагъандыла. Ала Малкъарда жер бла байламлы вопросну тамамлаудан башлап  аны миллет къыраллыгъын тохташдырыугъа дери магъаналы ишлени тамамлагъандыла.  

Черкесланы Ортабайны жашы Ишу да малкъар халкъны политика жашауунда кесини ызын къойгъанды. Анга 38 жыл толгъанда (1938 жылда) КъМАССР-ни Халкъ Комиссарларыны Советини башчысы болгъанды,  1937 жылда СССР-ни Баш Совети къуралгъанда аны 1-чи чакъырылыууну депутатына да сайланнганди.   

Къабарты-Малкъарны  Баш Совети 1938 жылда къуралгъанды, аны республикагъа политика магъанасыны юсюнден айтыр кереклиси да болмаз. Советни Президиумуна тюрлю-тюрлю жыллада уа малкъар халкъны   айтхылыкъ адамланы башчылыкъ этгендиле. Сёз ючюн, аладан биринчиси  Мокъаланы Гонаны жашы Азретди. Жарсыугъа,  аны жашау жолуну юсюнден шартла кёп тюйюлдюле. 31-жыллыкъ жашха «Орта Малкъар» колхозгъа башчылыкъны ышанадыла, КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну таматасына тийишли кёрюлгенде уа  анга   жаланда 40 жыл толгъан эди.   Ол бу къуллукъда  жаланда эки жыл ишлегенди, политика репрессиягъа тюшюп, ГУЛАГ-ны лагерьлеринден биринде тутулгъанды.  

Улбашланы Локъманны жашы Исмайыл а бу бийик къырал къуллукъда къыйын уруш жыллада уруннганды. Президиумну башчысына 1941 жылда сайланып, 1944 жылда мартха  халкъ туугъан журтундан кёчюрюлген кезиуге дери ишлегенди. Исмайыл Локъманович  Къабарты-Малкъар педагогика институтну 1939 жылда бошайды, эки жылдан а бу вузгъа таматалыкъ этерге ышанадыла. Ол ВЛКСМ-ни область комитетини ишчи жаш тёлюсюню бёлюмюне таматалыкъ этгенди, республиканы Министрлерини советини  бёлюмюню таматасы болгъанды.  

Кёчгюнчюлюкде ол Къыргъыз СССР-ге тюшюп, Иванов районда школну завучу болуп ишлегенди, Къабарты-Малкъаргъа къайтхандан сора Нальчикде 6-чы номерли школну завучуна салыннганды. Ол КПСС-ни Къабарты-Малкъарда комитетини экинчи секретарыны къуллугъунда да ишлегенди. 

Уяналаны Батталны жашы Чомай а законла чыгъарыучу органнга жети жылны башчылыкъ этгенди.   Баям, малкъар политиклени арасында Чомай Батталовични аты бютюнда белгилиди.  Ол СССР-ни эм РСФСР-ни Баш Советлерини 1-чи   эмда   5-чи, 6-чы чакъырылыуларыны депутатына айырылгъанды. 

Ол Къашхатауну школуну устазындан, аны директорундан башлап    Чегем, Холам-Бызынгы районлада халкъ билим бериуню бёлюмлерине таматасына, 1940-1941 жыллада уа КъМАССР-ни билим бериуюню халкъ комиссарына дери жетгенди.   Таулу халкъ кёчгюнчюлюкден къайтханда сора Чомай Батталович республиканы Министрлерини Советини председателини орунбасары, 1959-1967 жыллада КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну председатели болгъанды.  

Уяна улу малкъар  халкъны патриоту эди, миллетин бек сюйгенди. Бютюнда ол малкъар халкъны Орта Азиядан бла Къазахстандан ата журтларына къайтарыуну къурагъанында  кёрюннгенди. Ол энчи штаб, таулула жашагъан жерледе комиссияла къурап, юйюрлени санын тохташдыргъанды,  туугъан журтха биринчи эшелонлада бараллыкъланы тизмелерин жарашдыртханды. Темир жол транспорт бла жалчытыу вопросну да кеси боюнуна алгъанды. 

Чомай Батталович тау элледе социальный,  саулукъ сакълау, культура, билим бериу учрежденияла, больницала къуралырларына уллу къыйын салгъанды. Бюгюнлюкде, ол ауушханлы отуз жылдан аслам озгъан эсе да, миллетле аны хурмет, жюрек ыразылыкъ бла сагъынадыла. 

Геттыуланы Исмайлны жашы Магомет  КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели 1967-1985 жыллада болгъанды. Ол Уллу Ата журт урушха къатышханды, миллет бла бирге кёчгюнчюлюкде болгъанды. Ол Къыргъызстанны бла Таджикистанны газетлеринде, ата журтха къайтхандан сора уа «Коммунизмге  жол» газетни редакциясында ишлегенди. КПСС-ни КъМР-де обкомуну лектору болгъанды.  

Ол кесини атын халкъда хунерли политик  эмда фахмулу назмучуча къойгъанды.  Магомет отуздан аслам назму жыйымдыкъны басмалагъанды, аны назмуларына юч жюзден аслам жыр жазылгъанды. Аны тизгинлерине    композиторла  Оскар Фельцман, Людмила Лядова, Геннадий Гладков эм башхала эс бургъандыла. Жырларын айтханланы араларындла уа атлары бюгюн да унутулмагъан артистле   Эдита Пьеха, Лев Лещенко, Валентина Толкунова, Иосиф  Кобзон, Александр Градский  эм башхала бардыла. 

Чабдарланы Къасымны жашы Борисге къыралны, аны бла бирге уа республиканы   политика мурдору тюрленнген,  озгъан ёмюрню къыйын 90-чы жылларында ишлерге тюшгенди. Ол КъМАССР-ни Баш Советине 11 жылны таматалыкъ этгенди  эмда 1990 жылда, бу къуллукъдан кетип,   Советни таматасыны биринчи орунбасары болгъанды. 

Аны политикагъа жолу комсомолдан башланнган эди. 1961 жылда КПСС-ни обкомуну инструктору, ызы бла уа Урван районда производство биригиуню комсоргу болгъанды, районну комсомол комитетини биринчи секретарына айырылгъанды. Ол не ишде да кесини къураучу хунерин кёргюзтгенди. 

Ростовда бийик партия школну бошагъандан сора  уа анга КПСС-ни Чегем районда биринчи секретарыны къуллугъун ышанадыла. Жаш адам анда да жунчумагъанды, 3-4 жылны ичинде район иги кёрюмдюле болдуруп башлайды. 1973 жылда уа Чабдар улугъа андан да жууаплы къуллукъну ышанадыла – КъМАССР-ни Министрлерини Советини Председателини орунбасарын. 

1990 жылда  ол КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуна тамамасына сайланады. Бу жууаплы ишде да билими, къылыгъы, иш кёллюлюгю, халкъына сюймеклиги бла айырмалы болгъанын кёргюзтгенди. Совет къырал чачылып, халкъны ауаралыкъ къысханда да, Борис Къасымович жамауат жашаудан бир жанында къалмагъанды, ол билими, сынауу бла миллетине къуллукъ этгенди.

Политика тюрлениуле бла бирге законла чыгъарыучу системада да алышынады.     Парламентни  биринчи депутатлары айырыладыла, быйыл а андан бери уа депутат корпус 7 кере алышыннганды. Бу кезиуде Къабарты-Малкъарны Парламентини спикерине  Жаболаны Назирни жашы Махмут, Бечелланы Борисни жашы Илияс, Туменланы Хадисни жашы Мурадин, Чеченланы Ахматны жаны Ануар    башчылыкъ этгендиле. 

Перестройка КъМР-ни власть структураларына, жамауат-политика   жашаууна да тюрлениуле кийиреди. Законла жарашдырыучу эм аланы толтуруучу органланы араларында полномочияла юлешинедиле.  Депутатла къабыл кёрген праволу актланы толтуруу, алай бла адамланы  жашауларын женгиллетиу къыйын, аны бла бирге уа жууаплы   болгъаны баямды.  Бу ишде уа бютюнда  Правительствону башчысына ышаныулукъ уллуду. 

Бу къуллукъда ишлегенлени араларында Черкесланы Маштайны жашы Георгийни сагъыныргъа тийишлиди. Ол кёп жылланы КъМР-ни премьер-министри болгъанды, РФ-ни Федерал Жыйылыууну Федерация Советини биринчи чакъырылыууну депутатына сайланнганды. Анда Бюджет, финансла, валюта эм кредит оноула, ахча эмиссия, налог политика эм таможняны иши жаны бла комиссияны къауумунда ишлеп, къыралны финанслары бла байламлы магъаналы документлени тинтиуге къошулгъанды. Къырал къуллукълада бет жарыкълы ишлегени ючюн а Трудового Красного Знамени орден, «Знак Почёта»,   «За трудовую доблесть» майдал эм башха бийик къырал саугъалагъа тийишли кёрюлген эди.  

Республиканы политиклерини араларында  Чеченланы Жабраилни жашы Хусейн артыкъда белгилиди десек, жангыллыкъ болмазбыз. Ол Къабарты-Малкъарны Правительствосуна таматалыкъ этгенди, республиканы Башчысыны Федерация Советде келечиси да болгъанды. 

Хусейн Жабраилович Москвада авиация институтну бошагъанды, техника илмуланы докторуду, профессорду, РСФСР-ни технология илмуларыны академиясыны член-корреспондентиди, КъМР-ни илмуларыны сыйлы къуллукъчусуна тийишли кёрюлгенди. Урунуу жолун а ол ишчиден башлагъанды – Лихачёв атлы заводда. Ол андан илму къуллукъчугъа, политикге дери ёсгенди. Аны битеу жетишимлерин санап чыкъгъан да къыйынды: устаз, алим, премьер-министр,  республиканы РФ-ни  Федерация Советинде келечиси,  Советде илму, культура, билим бериу, саулукъ сакълау эм экология жаны бла комитетини башчысыны орунбасары, ФС-ни бир ненча комиссиясыны келечиси эм кёп башха къуллукъла. 

Аны республиканы айныуу ючюн  къайгъырыуу эсленмей къалмагъанды.  Хусейн Жабраилович башха бийик къырал саугъала бла бирге республиканы социальный сферасын, экономикасын айнытыугъа салгъан къыйыны эм кёп жылланы бет жарыкълы ишлегени ючюн «Къабарты-Малкъарны аллында къыйыны ючюн» деген  орденнге тийишли болгъанды. 

Малкъар халкъны политиклерини арасында Зумакъулланы Мустафаны жашы Борисни аты да энчиди. Ол,  тюрлю-тюрлю къырал къуллукълада ишлеп, КъМР-ни социальный сферасын, экономикасын айнытыугъа уллу къыйын салгъанды. Бюгюнлюкде уа КъМР-де Адамны эркинликлери жаны бла уполномоченныйни къуллугъунда республиканы инсанларыны эркинликлерин, праволарын, законлу сейирлерин къоруулайды, адамлагъа къолундан келгенича болушады. 

Борис Мустафаевич КъМР-ни урунуу эм социальный айнытыу министри, КПСС-ни обкомуну биринчи секретары, ВЛКСМ-ни Ара кормитетини келечиси, Къабарты-Малкъарны Айырыу комиссиясыны башчысы болгъанды. Аны биографиясында Афганистанда къуллукъ этген кезиу да энчи жерни алады.  

Бюгюнлюкде да толтуруучу къырал власть органда малкъар халкъны фахмулу келечилери бардыла. Ол санда Правительствогъа башчылыкъны Мусукланы Тахирни жашы Алий этеди.  

Магъаналы министерстволадан бирине  – Экономиканы айнытыу жаны - таматалыкъны Рахайланы  Борис этеди. Республиканы экологиясын къорууларгъа Парламентни алгъыннгы депутаты Шауаланы Пагону жашы Илиясха ышаннгандыла. Тюбейланы Исхакъны жашы Альберт а кёп жылланы ичинде Урунуу, иш бла жалчытыу эм социальный къоруулау министрни къуллугъунда ишлеп,  халкъны социальный излемлерин тамамлаугъа себеплик этип тургъанды. Бюгюнлюкде уа ол республиканы оноучусуну кенгешчисиди. Республиканы инсанларыны социал излемлерин жалчытыугъа уа энди жаш политик Асанланы Орусбийни жашы Алим жууаплыды. 

Газет статьяда миллетни битеу хунерли, фахмулу политиклерини атларын санап чыкъгъан къыйынды. Алай таматаланы жашау жоллары, аланы республикагъа, халкъгъа сюймекликлери, аны айтыныу ючюн кеслерин аямагъанлары да ёсюп келген тёлюге иги юлгю болур деп ышанырчады.