Жюрегимде – сиз бла туугъан жерим

Малкъар поэт, драматург Боташланы Жарахматны жашы Исса 1925 жылда 20-чы сентябрьде Кёнделенде туугъанды. Аны жашау жолу кеси тёлюсюнден энчи тюйюл эди. Ишчи адам эди атасы Жарахмат. Аны уллу юйюрю, башха эллилерича, малчылыкъ бла, жерчилик бла баш тутханды. Жангы власть келтирген эркинликле Жарахматны, аны юй бийчесин да къууандыргъандыла. Энди аланы алты жашлары,  юч къызлары да жангы жашау къураргъа боллукъ эдиле. Ишлерге, билим алыргъа. Ала анга итиннгендиле. Жарсыугъа, Жарахмат дуниядан замансыз кетип, сабийлени аналары ёсдюргенди. Таматалары кичилеге сакъ болуу юйюрде адет эди.

Исса Жарахматны сабийлерини барындан да айырмалы болгъанды. Школда окъугъан заманында окъуна, сёзню сёзге тизип, агитациялы масхара назмучукъла къурап, аланы айтып, бирде уа макъамгъа салып, устазларын, нёгерлерин да къууандыра эди. Россейден келген оруслу устазланы бек сюйген сохталары эди Исса. Бютюнда немис тилден окъутхан Анна Степановнаны. Исса окъугъан класс аны къолунда эди. Анна Степановнаны сабийлери немис тилни иги билгендиле. Мени анам Хочуланы Ханий Исса бла бир классда окъугъаны себепли  ол затланы сабийлигимден билеме. 

Боташланы Иссаны драматургиягъа жолу уруш аллы жыллада башланнганды. Малкъар адабиятны къуралыууна, айныууна эс бургъан жазыучуланы бир къаууму – Шахмырзаланы Саид, Гуртуланы Берт, Хочуланы Салих, Этезланы Омар, дагъыда башхала-эл клублада  хайырланырча, къысха сахна оюнчукъла жазгъандыла. Бюгюннгю кёз бла къарагъанда, ол оюнланы кемчиликлери да болур эди, алай ол кезиуде ала – биринчиле, кеслерини огъурлу ишлерин этгендиле – таулуланы сезимлерин, культура излемлерин къозгъап, уллу керти искусствогъа жол ачхандыла.

Боташланы Исса жашагъан Кёнделен элни школунда жаш устазла Жантудууланы Магомет, Чечокъланы Юсюп, Алийланы Хажикъасым драма кружок къурагъан эдиле. Ала кеслери пьесачыкъла, сюжетле жазып неда орус тилден кёчюрюп, алай сала эдиле оюнланы. Сахнада керекли затланы – кийимлени, башха атрибутланы да, – бир сёз бла айтханда, реквизитни элден жыя эдиле. Къалай сюйюп келе эдиле эл клубха оюнлагъа къараргъа эллиле! Бир-бирле, туурадан къарап, ол чам, масхара халда жазылгъан оюнлада кеслерин танып, уяла эдиле, бирле къууана эдиле. Жарсыугъа, ол оюнладан бири да  сакъланмагъанды. 

Ма аллай, халкъыбызда театргъа сюймеклик тамырла ие башлагъан заманда ёсген Боташланы Исса сахнагъа уллу эс бургъаны сейир тюйюлдю.

Кёчгюнчюлюкню заманында Жарахматны юйюрю Къыргъызстаннга тюшгенди, Фрунзе тийресине. Анда Исса Опера бла балетни театрына тепсеучю болуп, ишлерге киреди. Артда ол анда администратор болуп да ишлегенди. Иссаны эсгергенде,  ол заманда жете келген жашчыкъла, бюгюн а – жыл санлары келген адамла, ол жылланы уллу жылыу бла, ыразылыкъ бла эсгериучюдюле. Биринчи аланы театр искусство бла танышдыргъан Боташланы Исса болгъанды. Артдаракъда, эркинлик берилгенде, Фрунзеде шахарда къырал университетде  Къарачай-малкъар тепсеулени ансамблин да Исса къурагъанды. Ата журтларындан узакъда аллай миллет ансамбльни биринчи концертлерине къарагъан таулуланы, къарачайлыланы къууанчлары жюреклерине сыйынмай эди. Ол миллетибизни къыйын жылларында бизни халкълыгъыбызны чертген, эсге салгъан, ёхтемлик, ийнаныу, къарыу берген, умутланы жангыртхан, санап багъасы болмагъан бир шарт эди ол.  

Малкъаргъа къайтхандан сора Исса, Москвада адабият институтха кирип, аны заочно окъуп бошагъанды. Ызы бла экижыллыкъ адабият курсланы  да тауусханды. Туугъан жеринде да Боташланы Исса искусство бла байламлы болгъанлай тургъанды – ол алгъа Малкъар театрны директоруну къуллугъуна салыннганды,  ызы бла сурат музейни таматасыны къуллугъунда 28 жыл ишлегенди.

Ол заманда бизни миллет литература айный, кюч ала бара эди. Адабият жанын алсанг, назмула, поэмала, хапарла, повестьле  окъуна жазыла эдиле. Таулула не жанрда да усталыкъларын, хунерлерин, фахмуларын сынай эдиле. Пьеса жазгъан адам а жокъ эди. Урушха дери малкъар тилде жазылып жаланда бир сахна оюн бар эди – Геляланы Рамазанны пьесасы. Ол да тас болуп, аны кесеклерин Жантудууланы Исса эсге тюшюрюп, жыйышдырыргъа кюрешген эди. 

Малкъар театрны жангыдан къураргъа дегенде, ол затха Боташланы Исса бла Атайланы Магомет уллу къыйын салгъандыла. Ала, малкъар халкъ Ата журтуна къайтханда, аны къыраллыгъы, миллет эркинлиги да болгъанда, жангыдан Малкъар театрны къурауну магъанасы уллу болгъанын республиканы таматаларыны эслерине салып. Оноучуладан кёл тапхандан сора  ол ишни къолгъа алгъандыла, сюргюнден къайтхан артистлеге сёлешип, аланы бирге жыйып, труппа къурагъандыла. 

Жашауун театр бла байламлы этген таулу жаш Боташланы Исса ана тилинде драматургия жанрны айнытыу амалланы излегенди. Аны биринчи пьесасы «Таулада танг жарыйды» деген юч актлы, беш суратлы драмады. Ол биринчи 1958 жылда «Шуёхлукъ» альманахда басмаланнган эди. Ары дери уа, 1957 жылда ноябрьде, Малкъар театр жангыдан къуралып, ишлеп башлагъанда, биринчи спектакль анга кёре алыннган эди. 1958 жылда 9-чу апрельде спектакльни биринчи оюну болгъанды.  Ол оюнну театрны баш режиссёру Е. Скляров салгъан эди. Драма тау эллеге революцияны къалай киргенин суратлайды. Ол кюнлени Боташланы Исса, ойнагъан артистле да къарагъанны кёз аллына  алай уста келтирген эдиле, халкъ таныгъан революционерле  Жабелланы Мусосну, Мусукаланы Ахматны, башхаланы да танып, оюннга къарагъанла малкъар труппаны эл-эллеге къайтып-къайтып чакъырып, ол оюннга эки-юч да къарап тургъандыла. Ол заманда театрны сыйы алай бийик эди, малкъар труппа элге келсе, клублада олтурур жер угъай, сюелир жер да къалмай эди. Онюч жылны Ата журтларындан айырылып тургъан таулула кеслерини миллет искусстволарын, айхай да, багъалай эдиле. Адамны тыш сыфатын сурат кёргюзте эсе, ич дуниябызны, къылыгъыбызны, сезимлерибизни театр кёргюзтеди. Ол жашауну кюзгюсюдю дегенле жангыла болмазла. Сахна оюнлада кёрюннген къылыкъланы, адетлени ариуларын кесибизде кёрюрге излейбиз, кёзге эриши кёрюннген аман къылыкъларыбызны тюзетирге кюрешебиз. Алай эсе уа, театр халкъны культурасыны ёсюм даражасын туура этген бир шартды. Ол кюнледе уа  миллет бла байламлы болгъан не шартха да къууанч бла тюбеген таулула насыплы эдиле.

Боташланы Иссаны малкъар драматургиягъа салгъан къыйыны уллуду. Аны «Къушла бийикни сюедиле», «Абирек», «Солтанны къадары», «Сени жулдузунг батмаз», «Кёнделенде той барады» деген, башха пьесалары да Малкъар театрны сахнасын жарытхандыла. 

Исса сабий жылларындан назму жазып башлагъан эсе да, аланы биринчи кере 1956 жылда басмалагъанды. Ол назму жыйымдыкъгъа Иссаны «Биринчи назмум», «Колхоз тойда», «Ингирликде», «Къызны жыры», «Фрунзе шахаргъа» деген эм дагъыда башха назмулары киргендиле. Иссаны назмулары жыргъа деп тизилгенлери бир-бир назмуларыны атларындан окъуна кёрюнюп турады. Ызы бла «Жюрегимден жырлайма» деген аты бла  Фрунзеде 1957 жылда энчи китабы басмаланнган эди. Иссаны экинчи назму китабы уа «Экинчи тюбешиу» деген аты бла басмадан 1961 жылда чыкъгъанды. Аны 1968 жылда чыкъгъан «Эгер» деген китабы уа поэт поэзияда жаланда назмучулукъ бла кюрешип къалмай, уллу жанргъа – поэма жазаргъа - кёчгенине шагъатлыкъ этеди. 

Бу китапда аны «Таула сакълайдыла» деген поэмасы басмаланнганды. Иссаны дагъыда болгъанды поэмалары «Эгер», «Жерими жулдузу», д.а.к.

Нени юсюнден жаза эди поэт? «Эгер» деген поэма итге жораланады. Итни иесине кертичилиги сейир этдиреди. Бир-бирледе анга сылтау да табалмайса. Бу поэманы сюжет ызы тау элде башланады. Жаш адам Аныуар, айтхылы уучу Харуннга эришип, аныча болургъа сюйюп, эгер ит багъады. Жашны окъуууна заран болады деп, анасы итни уучу Харуннга береди. Харунну Эгер айыудан къоруйду. 

Уруш башланады. Аныуар ары кетеди. Харун а, ауругъан этеме деп, сылтау табып, элде къалып, фашистлеге къуллукъ этип турады. Фашистле Аныуарны анасыны кюбюрюн къозгъап, жашыны аскерчи суратын тапханда, Эгер, жетип, арбазда душман солдатны къолундан суратны сермеп ауузуна алып къачып кетеди. Ол заманда фашист аны жаралы этеди. Эгер, жаралы аягъы къыйнап, иги чабалмай башлагъанда, Харун итни ушкок бла кеси урады. Урушда бир санын къоюп келген Аныуар а, шаудан къатында ёлалмай-къалалмай тургъан Эгерни кёрюп, юйюне алып келеди, анга багъады. Харунну уа артда сатлыкъ болгъаны ючюн Сибирьге жибередиле. 

Бу поэмада жашау къыйынлыкъ, билмей тургъанлай келген уллу трагедия, къылыкъ психологияны энчилиги адамны, итни юслери бла суратланады. Тау мамыр эллеге уруш келтирген къыйынлыкъ адамны сезимин, итни кертичилигин сынап къоймай, саулай табийгъатны да сынайды. Автор, тау элде болгъан тюрлениулени санай, ол затланы шарт ачыкълайды. 

Боташланы Исса «Жерими жулдузу» деген поэмасын Къулийланы Къайсыннга атагъанды. Поэтни кесин ауруу хорлап тура эсе да, тенгине, шуёхуна кюйгени уа алдаусузду. Поэмада къобузчу къыз: «Къайсыныбыз тартыуумдады!» – дейди. Жырчы жаш: «Къайсын жырла айтыуумдады!» – дейди. Тау къуш: «Къайсын къанат къагъыуумдады!» – дейди. Жугъутур: «Къайсын туугъан тауларымдады!» – дейди… Намаз этген таулу ана: «Жашым – Къайсыным тилегимдеди!» – дейди. Къарт таулу: «Къайсын мени алгъышымдады!» – дейди. Назмучу жаш а: «Къайсын мени сагъышымдады!» – дейди. 

Хар не да табийгъатдан башланады. Иссаны кёп назмулары тау ёрлеге, тау суулагъа, шауданлагъа, къаялагъа аталадыла.

Жерими ариулугъуна бир къара:
Чегетни чырпысы къолан кюйюзча. 
Къайынла ауанасында суу бара,
Жанбаш тёбе да – жугъутур мюйюзча…

Поэтни граждан лирикасы Ата журтуна, туугъан элине, жерине, анагъа, атагъа, эллилерине сюймекликден толуду. Иги кесек назмусу, бютюнда тёрттизгинлери, философия магъананы элтедиле:

Адам дуниягъа, хар зат мениди
Дегенча, къолларын къысып, келеди.
Ёлсе уа, кёрюгюз, элтгеним неди
Дегенча, къолларын ачып, ёледи…

Неда:

Китапны бир бетин ачып жапханча,
Ёмюрюмден бюгюн да бир кюн кетди.
Тынгысызма, ахыр кюнюм батханча:
Бюгюн ишим кимни ыразы этди?

Поэзияны жумушу олду – хар бирибиз да кеси кесибизге анда туугъан сорууланы сора турсакъ, жашау иги жанына тюрленири хакъды.

Боташланы Иссаны лирика жигити кесини ич дуниясын, сезимлерин сюймеклик назмулада ачады. Аланы асламысы, ийнарлача, чам, лакъырда халда жазылгъандыла – «Къобузчу къызгъа», «Таулада сюймеклик жыр», «Мени сюе эсенг», «Мени саугъам»…

Боташланы Иссаны къалам къарындашларына, шуёхларына атагъан назмулары асламдыла – Будайланы Азретге, Залийханланы Жанакъайытха, Отарланы Керимге, Шауаланы Пагогъа, Журтубайланы Хаджи-Муратха, Хубийланы Назирге бла Магометге, Батчаланы Борисге, Кърымшамхалланы Хамзатха, къыргъызлы шуёхларына, дагъыда башхалагъа.  Биз сюйген адамла бизни жашауубузну бир кесегидиле. Алагъа ыразылыкъ сёзюбюзню айтыргъа не заманда да жетишип бармайбыз. Кеч болса уа, ол зат къыйнайды. Аллай аталгъан назмуларыны арасында Боташланы Иссаны «Кязимни таш суратыны аллында» деген назму къаууму айырмалыды. Анда назмуну лирика жигити Бызынгы тарында айланады. Табийгъат аны сёз нёгериди. Ала экиси да бирге эсгередиле закийликни, адамлыкъны да юлгюсю Кязим хажини. Мужураши шаудан былай айтады:

Кязим, суудан къош ууучун толтуруп,
Иче эди суусап болгъан кюнюнде.
Онг жанымда къара ташха олтуруп,
Назмуларын айта эди кёлюнден…

Назмуда кюн чыкъгъандан зурнукла учуп келедиле. Таула уа алай айтадыла:

– Угъай, ала зурнукла тюйюлдюле –
Назмулалла. Келедиле тизилип
Къарт Кязимни назмулары…

Мурккула къызарадыла. Таула уа айтадыла:

– … Угъай, мурккула чакъмайла.
Къарт Кязимни назмуларын сюйгенле,
Аланы бир эсгермей, от жакъмайла.

Къанатлыла уялагъа къонадыла. Таула уа айтадыла:

– Чыпчыкъла угъай да, уя салгъанла –
Кязимни назмуларыдыла ала,
Хар таулу юйню тёрюне къоннганла…

Боташланы Исса кеси заманыны поэти, жырчысы. Аны жыр болуп къалгъан назмулары, авторну излетмей, халкъныкъыла болуп къалгъаннга ушайдыла. Поэтни ишине андан уллу багъа уа къайда табыллыкъды? Сёз ючюн, халкъыбызны алтын ауазы  Отарланы Омар жырлаучу «Анам, мени сакълама» деген жырны сёзлери Боташланы Иссаныдыла. Ол бу назмуну Ата журт урушда жоюлгъан Доттуланы Ахматха атап жазгъанды. Батырбийланы Омаргъа аталгъан «Сени жулдузунг батмаз»  деген жырны да Исса жазгъанды. Бусагъатда «Лейля» деген жырны жаш адамла бир да сюйюп жырлайдыла. Эжиую буду:

Къарачы, Лейля, къарачы кёзюме!
Жюрегими отун анда кёрюрсе.
Ийнанчы, Лейля, ийнагъым, сёзюме!
Ийнансанг, жырыма жууап берирсе…

Бу жырны сёзлери да Боташланы Иссаныдыла.

«Дон сууу» деген жырны сёзлерин а Боташланы Исса антлы шуёху, бирге ёсген тенги, кёнделенчи жаш Энейланы Залкуфну эсгере жазгъанды. Бу жыр, жаланда таулу халкъны жигит жашына аталып къалмай,  117-чи Кавдивизияны санында Дон сууну жагъасында ажымлы жоюлгъан таулу жашлагъа эсгертме болгъанды. Ажымлылыгъы уа неде эди – танклагъа къажау уруш сынауу болмагъан атлы аскерни салгъан эдиле таматала.

Жашау къысхады. Болсада Боташланы Жарахматны жашы Исса – поэт, драматург, КъМР-ни, РСФСР-ни да искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу  – бу дунияда къоюп кетген сёз аны жумушакъ ауазын сакълап турады: 

Уллу болмаса да мени жюрегим,
Барыгъызны да сыйындырыр кибик,
Жюрегимде – сиз бла туугъан жерим,
Оту да бар сизни жылытыр кибик…