Ташчы кетер, таш къалыр

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы жашауларында ташланы магъаналары бек уллуду. Халкъны кёлден чыгъармачылыгъында аны юсюнден кёп айтылады. Къууанчында, бушууунда да таулу ташны хайырланнганды.  Миллетибизде таш устала кёп болгъандыла. Анга таш юйле, таш къалала, кешенеле эмда кёп башха затла шагъатлыкъ этедиле.

Энди уа къаллай ташла болгъанларыны юсюнден айтайыкъ. Аланы атларын, магъаналарын да бизни белгили хореографыбыз Къудайланы Мухтар жыйышдырып басмалагъан эди.

Астма таш – аны дууаныча жюрютгендиле, ол адамны бууаладан сакълайды деп ийнаннгандыла.

Бармакъ таш – аны сабийле садакъ бла атып болгъандыла, беш-таш оюнну да ойнагъандыла. Билгичле аладан 41 алып, таш салгъандыла.

Къууукъ таш (янтарь) – анга къууукъ минчакъ деп да айтхандыла. Ол бек багъалыгъа саналгъанды, аны бешик жабыугъа тикгендиле, сабий къыйналмай сиер ючюн деп.

Къысыр таш – аллай ташны тёгерегинде уугъа барырны аллында тепсегендиле нартла. Ол миллетни кючюню, бирлигини эмда низамлыгъыны белгиси болгъанды.

Суу таш – бу ташны тёгерегинде уа нартла «Элияны» тепсегендиле, ол зыгъыр болуп къалгъынчы. Дагъыда аны къатында сырыйна сокъгъандыла, батхан адамны табар ючюн.

Кёк таш (метеорит) – аллай ат бла тепсеу барды. Ол нарт Ёрюзмекге жораланнганды. Бу таш Тёбен Чегемни суууна тюшюп, Ёрюзмек андан жаратылгъанды, деп айтылады нарт таурухлада.

Мермер таш – ол да  Ёрюзмек бла байламлыды. Нарт таурухлада айтылгъаннга кёре, мермер къалада бек ариу къыз жашап болгъанды, аллында да алтын чабакъчыгъы бла. Ёрюзмек ауругъанда, аны жаланда ол  алтын чабакъчыкъ сау эталлыгъы белгили болгъанды. Нарт Сосуругъ а Ёрюзмекни сау этер ючюн, алтын чабакъчыкъны урлагъанды.

Асыл таш – асламында байлада болгъанды. Аны бла келинчикни кийимлерин жасагъандыла. Къызны юйден чыгъарырдан алгъа уа «Асыл» деген тепсеуню тепсегендиле. Аллай багъалы таш къалыннга, саугъагъа да берилгенди ахчаны орунуна.

Отлукъ таш – нартланы жашауларында уллу жерни алгъанды: аны бла ала от тиргизгендиле. Аны отунчула, чалгъычыла, малчыла, уучула да хайырланнгандыла.

Мамукъ таш (пемза) – къаратон тиширыу аны юсюне аркъасын бир ненча кере жетдирсе, сабийи болуруна  ийнаннгандыла. Кете туруб а ол ташда бёрекле къояргъа керек эди.

Тыпыр таш – халкъда бек сыйлыгъа саналгъанды. Хар юйюрде да  анга сакъ  болгъандыла.  Аны къатында келинчикни баш ауун алгъандыла, къолун ожакъгъа, аны шынжырына бла ташларына тийдиргендиле. Аны къатында къанлы жауланы жарашдыргъандыла – онг къоллары бла тыпыр ташха тийдирип. Жангы жууукълукъну адетин да тыпыр ташны къатында этгендиле. Сора ожакъны тёгерегинде голлуну, тепенаны бла тыпыргъыны тепсегендиле. Сабийни биринчи атламын да алайда этдиргендиле – аны аякъларыны орталары бла тёгерек ташны тёнгеретип.

Шаудан таш – шаудан ташланы къатларында жаш келинни жангы юйюрню адамына ол кезиуден башлап санагъандыла. Андан сора суугъа барыргъа эркинлиги болгъанды. Сабийден ауурлугъу болса уа, аякъ тюбюне акъ ташчыкъла атхандыла – кёп сабийи болсун деген магъанада.

Мурдор таш – аны кючюне ийнаннгандыла адамла. Юйню мурдорун хазырлай туруп, аллай ташны биринчи болуп элде бек хурметли адам салгъанды, экинчисин – кёп сабийли ана, ючюнчюсюн а уллу юйюрню жашчыгъы. Эр киши уа, биченнге неда уугъа кете туруп, жолу болур ючюн онг къолу бла юйню мурдоруна тийгенди.

Ташкёмюр – анга халкъда Тейри от деп да айтхандыла. Аны юйде, гюрбежиде да бек хайырланнгандыла. Нартланы белгили темирчилери Дебет темир кёмюрден (магъадандан) темир этип болгъандыла. Ол ташланы ууатып, ичлеринде не болгъанын да билгендиле, деп айтылады таурухлада.

 Сай таш – нартланы абадан, хурметли уучулары Бакъулгъа ууда этилген шишликни ма аллай ташда берип болгъандыла.

Гыйы таш – аны уа халжар, гуму ишлеген заманда излегендиле. Жаш уучуланы алада жатдыргъандыла сынаудан ётген ал кезиулеринде.

Къара таш -  къоркъакъланы, сатхычланы, уручуланы, аманлыкъчыланы да аллай ташны къатында бедишлик этгендиле эм туугъан эллеринден къыстагъандыла.

Сын таш – ала кёп тюрлю болгъандыла. Аллай таш садакъ окъла бла ишленнген эсе, къабырдагъы уучу болгъанды, таякъ  – сюрюучюню, минчакъла бла китап  - дин ахлуну, хазырла – эр кишини, гинжди – къызчыкъны, салта – темирчини, къыпты – чемерлини, къамичи – жылкъычыны белгилеридиле. Кирит а саулай юйюрню къырылгъанына шагъатлыкъ эте эди.

Апсатыны ташы – малкъарлыла бла къарачайлыла бу ташха табыннгандыла. Уугъа баргъанланы жоллары болур эмда ала юйлерине сау-саламат къайтыр ючюн, бу адет-тёреге бойсуннгандыла.

Тешик таш - нартла сауут-сабаларыны жютюлюклерин билир ючюн ташланы, къаяланы тешип болгъандыла.  Алай бла тешик ташланы этгендиле.

Дингил таш – нарт таурухлагъа кёре, Къарашауай Элбрусну башындан ташны сызгъанда, ол Ташлы-Талагъа дери тёнгерегенди. Алай бла таш бу элни къатындады. Аны юсюнде  «Дингил оюнда» да айтылады.

Юч таш – юч башлы эмеген сын къатып къалгъанды, сермешде аны Ёрюзмек хорлагъанды.

Къоргъашин таш – ол Къоргъашин тауну къатындады. Алауган аны эмегенледе къонакъда болгъанда сызгъан эди.

Эмеген таш  - Ючбаш тауну къатындады. Алайда эмегенле ташла бла оюнла бардыргъандыла.

Гебен таш – быллай ташла Нохта тауну къатындадыла. Аланы нартла Минги тауну башындан сызып, ким узагъыракъ атарыкъды деп эришгендиле.

Къол таш – ол таш оюнлада белгилиди. Аны бек узакъгъа ким сызалгъан эсе да, ол хорлагъаннга  саналады.

Аладан сора да, байрам таш, Чоппаны ташы, нарт таш, хырхы таш, Шырданны ташы, акъ таш, алтын таш, къызыл таш, жез таш, кюмюш таш эм башхала да белгилидиле. Биитиг а ташланы жакъчылары болгъанды.