Ашмы – ууму?

Къалай къуралгъанды адамланы ашлары озгъан ёмюрледе? Бусагъатда мардалада  кёп тюрлениуле бармыдыла? Аны юсюнден врач Чеченланы Аминат бла ушакъ этгенбиз.

-Бусагъатда хайырлыгъа саналгъан бир – бир ашла алгъын уугъа саналгъандыла, деген тюзмюдю?

-Азыкъ ашауну биз юйренчек болуп къалгъан амаллары къыйналып тохташхандыла, ол дуниягъа да кёплени ашыргъандыла. Нек дегенде  кёп продуктладан аш хазырлауну адам улу кеч башлагъанды.

«Хар зат да ууду, ууу болмагъан бир зат жокъду. Жаланда азлыгъы ючюн  кёрюнмейди кёзюбюзге», - дегенди орта ёмюрледе жашагъан врач, алхимик Парацельс. Аны ол айтханын  заранлы продуктланы, ол санда тютюнню бла кеф этдириучю ичгилени юслеринден сёз баргъанда, сагъыныргъа бек сюйюучюдюле. Оздурмасанг, ала хатасыздыла, деп. Алай хайырлы продуктла окъуна саулукъгъа заран салыргъа боллукъларын адам улуну тарыхы кёргюзтюп турады.

-Таулулада  кёчгюнчюлюкге дери хобустаны, бадыржанланы бек аз адам ашагъанды. Хар ёмюрде халкъны ашы башхады.

- Битеу миллетледе да алайды. Биз кюн сайын чай ичерге кёчгюнчюлюкде юйреннгенбиз, плов да андан келгенди. Не миллетни, не къыралны алсакъ да, тюз алайды. Сёз ючюн,  Англияда онжетинчи ёмюрде бир сейирлик зат болгъанды. Тенгизчи жаш анасына саугъагъа жарым килограмм чакълы бир чай ийгенди. Ол а ары дери киши кёрмеген тыш къыраллы ашарыкъ бла къоншуларымы бир сыйлайым деп, аны саулай суугъа атып къайнатхан эди… Сора анга асыры къара, ачы да кёрюннген сууну тёкгенди,  жангыдан чай кырдыкга суу къуюп,  сют баш бла бирге столгъа салгъанды. Алай жарашдырылгъан чайдан ууланыр амал жокъду.  

-Биз сюйген эмда юйренчек болгъан нартюх да онсегизинчи ёмюрде кёплени ёлюмлерини сылтауу болгъанды.

- Тюрлю-тюрлю шартлагъа кёре, Юг Европада андан халкъны  он-онбеш проценти ёлгенди. Башланнганы уа бек аламат болгъанды. Жангы тыш къыраллы битимге алгъа алай къууаннган эдиле ! Италиялы агроном Джованни Баттара былай жазгъанды: «Аллах бизге жан аурутуп танытдыргъанды бу мирзеулюк битимни. Энди тирликсиз жыллада окъуна биз ачлай къаллыкъ тюйюлбюз. Бизни татымлы да, саулукъгъа жараулу да ашыбыз барды». Керти окъуна, Италияда нартюхден будайдан эсе сегиз кереге кёп тирлик алгъандыла! Ачлыкъдан къутулгъандыла. Нартюх гыржын бла артда кенг жайылгъан полента как италиячыланы бла Балканда жашагъанланы баш азыкълары болуп тургъанды.

Ма андан алагъа уллу къоркъуу тюшгенди. Нартюх как къарынны токъ этеди. Алай анда адамгъа бек керекли витамин-никотино  кислота ахырыда жокъду. Аны жетишмегени уа аллай къыйын ауруугъа келтиреди, аны къатында цинга бошду. Ол пеллаграды. Анга дагъыда «Юч «Д»-ны аурууу» дейдиле - юч ал харфлагъа кёре:диарея, дерматит, деменция (шашханлыкъ). Ингилизли медикле тёртюнчю «Д»-ны да къошадыла –Death. Башхача айтханда, ёлюм. Италиячыланы: «Жашауунг - къысха, ёлюмюнг а узун болсун» -деген къаргъышларына ол алай келишеди! Пеллагра  тёрт  жылны адамны аз-аздан къыйнап ёлтюргенди.

Алай, сейир кёрюнсе да, кеф этдириучю ичгиле ичгенле ёлюмден къутулгъандыла. Жюзюмден этилген чагъыр нартюх какда жетишмеген затланы толтурады да, аны татыулу да,жараулу да ашха айландырады. Къуру чагъыр угъай. Жыйырманчы ёмюрде кёп  жукъгъан аурууладан сора алимле нартюххе азда бир затла къошулгъанлай, пеллаграны къоркъууу кетгенин ачыкълагъандыла. Эт бла чабакъ асыры багъадан, жарлыла аланы алалмагъандыла, алай а Италияда не заманда да кёп болгъан кёгет да жалчыталлыкъды санны  никотин кислота бла.

- Картоф а шёндюгю жерин къалай алгъанды?

- Картоф учуз да, кёп да табылгъан ашарыкъ болгъанлыкъгъа, аны алгъа ёсдюрюрге  сюймегендиле. Нек дегенде   Америкадан келтирилген ол битим кесини огъурсузлугъун кёргюзтгенди. Биринчи, селекция этилмеген картоф бек татыусуз эмда осал качестволу болгъанды. Аны биширгенде,ол аман ийис этген, ачы худур болуп къала эди. Кесинден да ууланнганла кёп болгъандыла. Ол шёндю да хата салыргъа боллукъду-бизге картофну жашил жерлерин аямай кесип кетеригиз деп,бошдан айтмайдыла. Анда соланин барды. Ол а адамны ичине кетсе, къусдурады, башын аурутады, къыздырады. Насыбы тутмагъанны уа  андан ичи ётерге, санлары къурушургъа эмда эси тайып кёп турургъа боллукъду. Картофну биринчи битимлеринде соланин деген зат шёндюден кёп болгъанды.

 Не сейир, картофну алгъын биширген окъуна этмегендиле. Европачылагъа ол жангы битимни хайырланыу жаны бла биринчи жорукълада былай жазылыпды: «Жерден къазылып алыннган  алманы туурап, къургъакъсытыргъа керекди. Сора андан ун этсенг, бийле ашагъан ётмекден аман боллукъ тюйюлдю». Алай а аны хазыр болуп чыкъгъаны ётмекге бир да ушамай эди-бир татыусуз, кёк, къаты. Бурун заманланы агрономлары аны ангылагъандыла, алай кеслерини башларын жулургъа олсагъат сылтау тапхандыла: «Аллай ётмек, аш орунда эримей, ауурландырып тургъанлыкъгъа, адамгъа хата салмайды. Аны къой, ач болмай туруууна себеплик этеди». Анга кёре ач жыллада  ылыбыта ханс бла нарат терекни къабугъу   къошулгъан унну артыкъ аманнга санаргъа керек тюйюлдю.

Алай шёндю дарманлыгъа окъуна саналгъан продуктлагъа Россей да бир заманлада терс къарагъанды. Сёз ючюн, 1930-чу, артыкъ токъ болмагъан жыллада  СССР-де будай эмда къара будай уннга багъала  отуз-къыркъ процентге кётюрюлген эдиле. Гречка крупаны уа – жаланда юч-беш процентге. Аны къой, анга сурам азайгъанды. Сылтауу – диетологланы анга къажау болгъанлары. Ала, нек эсе да, гречканы заранлыгъа санагъандыла, анда целлюлозаны жыйырма проценти барды, дегендиле. Целлюлоза аны тыш къабугъунда болгъанын, ол жарашдырылгъандан сора атылып къалгъанын а унутхандыла.

Гречканы, картофну, нартюхню да «иги» атларын къайтарыргъа къолдан келгенди. Алай ол кёпге барырмы? Шёндюгю адамланы аш-азыкъны айырыугъа асыры уллу эс бургъанлары энтта да къаллай шартла туудурурла?

- Да кертисин айтханда, гыржын ашамагъыз, тенгиз бла байламлы хар зат да ууду, базарда сатылгъан кёгетле пестицидледен толудула, дейдиле. Да хар зат да уу эсе, биз не зат бла кечинейик?

- Медицинада да «мода» болады бир – бир темалагъа. Бусагъатда хар ашны «уулугъун» сюзюу модады. Алай адам ач болса, теркирек ёллюкдю токъдан эсе. Хау, базарда ариу алмаланы сайламазгъа кереклисин хар бирибиз да ангылайбыз, дарман себилмегенни алыргъа керекди. Этни юсюнден айтханда, къой эт игиди, нек дегенде тууарланы дарманла  бла ёсдюредиле. Химиясы азыракъ болгъан, таза ашны излерге керекди.