Узакъ ёмюрледен бери сакъланнган ана тилибиз

2004 жылдан бери Тюрк халкъы сентябрьны ючюнчю ыйых кюнюнде Тюрк жазыуну бла маданиятны кюнюн белгилейди.

VIII-X ёмюрледе этилген жазыулагъа бек биринчи эс бургъан Петра I патчах болгъанды 1723 жылда. Аланы окъур адам чыкъмаса да, ала бир уллу халкъны ызын сакълагъанлары ачыкъланнганды.

1893 жылда Вильгельм Томсен Енисей эм Орхон жагъаларында ташлада, къаялада XIII ёмюрден къалгъан жазыула тапханды. Ызы бла Хакасияны тийресинде табылгъандыла аллай жазыула. Аланы окъур онг артдаракъ чыкъгъанды. Тарыхдан белгили болгъанына кёре, Енисей тийрелеринде ол заманлада Къыргъыз каганат болгъанды, Орхон жанында уа – Тюрк каганат.

XIX ёмюрню аллында «Сибирский вестник»  журналда жазылгъанды ол ташлада жазыуланы юслеринден. Ол заманда финли алимле биз Азиядан чыкъгъанбыз, ала бизни жазыуларыбыздыла дегендиле. Болсада 1889 жылда даниячы алим Вильгельм Томсен (1842—1927) ол орхон-енисей жазыуланы тасхаларын ачханды. Ол орхон жазыулада «тюрк», «тенгри» деген эм башха сёзлени окъугъанды. Андан сора ол ишни россей тюрколог Василий Радлов да бардыргъанды. Ол 1895 жылда къыркъ енисей жазыуну окъуялгъанды.

Аллай жазыула Къыргъызстанда, Таласда, Алтайда, Чувашияда, Якутияда да табылгъандыла. Таласдагъыла башындагъыладан эрттерек этилгеннге окъуна саналады. Аллай руна жазыуланы бир къауумун, алимле айтханнга кёре, хазарла, булгарла, печенегле этгендиле. Орта Азияда бла Сибирьде эрттеги ёмюрледе тюргеш, карлук, уйгъур, къыргъыз миллетле жашагъандыла. Бусагъатда эрттегили тюрк жазыула табылгъан жерле Россейде, Къазахстанда, Къыргъызстанда, Къытайда бла Монголияда бардыла. Аланы ташда, къаяда жазылгъанлары иги сакъланнгандыла, башхалары уа – къангада, къагъытда жазылып, биринчи суратларын тас этгендиле. Алай а ала эрттегили тюрк тилледе жазылгъанлары белгилиди.

734-739 жыллада Тюрк каганатны таматасы болуп тургъан Йоллыг Тегин биринчи белгили тюрк поэтге, жазыучугъа, тарыхчыгъа саналады. Ол тюрк патчахны жашы Тегинни, Билге каганны, Къутлукъну, Ильтерис Каганны юслеринден жазгъанды ташда. Анда быллай сёзле бардыла: «Башында кёксюл Тенгри, тюбюнде боз Жер жаратылгъанда, аланы орталарында адам жаратылгъанды. Мени бабаларым Бумын каган бла Истеми каган адам улуна оноу этгендиле. Ала халкъгъа Тюрк жорукъла бла оноу этгендиле…»  Жазыуларыны тюбюнде уа: «Бу ташда жазыуланы этген мен - Йоллыг тегинме, Культегинни къарындашындан туугъан. Жашлагъа бла жууукълагъа, ала жиляу этерча. Ыразылыкъ беригиз. Сиз учуп кетгенсиз, Тенгри сизге жангыдан жашау бергинчи…» - деп айтылады.

1441 жылда Хорасан деген тимурид ханлыкъда туугъан Алишер Навои - тюрк назмучу, философ, тюрк тилни юсюнден бир къауум юлгю иш жазгъанды. «Сёз – ол жаухарды, жаухар чыкъгъан тенгиз а – жюрекди, жюрег’а – бар гитче, уллу оюмла да жыйылгъан жер. Тенгизден адам чыгъаргъан жаухарны тийишли багъасы болгъанча, жюрекден чыкъгъан сёзге да аны даражасына кёре багъа бериледи», – дегенди ол.

Ол заманда дуния аралы тиллеге тёрт тил саналгъандыла: араб, тюрк, фарси, хинди тилле. «Эки тилни юсюнден» деген илму ишинде, тюрк тиллени чагатай тюрлюсюн бла сартланы тиллерин (персид тилни) тенглешдире, Навои тюрк тилни байлыгъыны, ариулугъуну юсюнден айта, Нух файгъамбарны заманына къайтып, бизни тюрк тилибиз аны жашы Яфетден бери келеди дегенди. Тюрклюле оюмлауда, жангы сёз, айтыу жаратыуда кёплени озадыла, башха тиллени билиуде артыкъ хунерлидиле, дейди Навои.

Тюрк тилни байлыгъыны, хайырланыуда кенглигини, аны кёп сёзюн, сёз тутушларын, ангыламын башха тиллеге кёчюрюрге окъуна онг болмагъанын айтады ХV ёмюрню белгили назмучусу. «Ревность» деген сёзге Навои тюрк тилде «кизганмок» дейди. Бизни «къызгъанмакъ» деген сёзюбюзге къалай келишеди ол. «Жасанмакъ» деген сёзню орунуна – «ясанмок». Дагъыда биз бюгюн айтханча, кийикчи – кийикчи, къушчу – къушчи, ит – ит…

Назмучуну жарсытхан – быллай бай тиллери болуп тургъан тюрклюле ол заманлада персид тилде жазгъанлары эди назмуларын. «Болсада, – дейди ол, – мен акъылбалыкъ болгъанда, Уллу Аллах мени кёп къыйын затны ангыларгъа кёллендиргени себепли, тюрк тилни юсюнден оюм эте башлагъанымда, аллыма уллу дуния келди – онсегиз дуниядан да уллу… кёкню тогъуз къатысындан уллу. Мен жаухарлары жулдузланы налмасларындан бек жылтырагъан, аллай даражалы эм сыйлы байлыкъ тапдым… Мени илхам къанатлым бийик кёкге учду, жаным а ол байлыкъны жаухарларындан бек багъалы, чексиз багъалы накъут налмасла сайлады…»

Алишер Навоини ол эртте заманладагъы оюмлары бюгюннгю къарачай-малкъар тилге да айтыладыла. Бюгюн тюрк тилде сёлешген халкъла, шимал жанындан башлап, шаркъ къыраллагъа дери, къайда да бардыла: азербайджанлыла, алтайлыла, малкъарлыла, къарачайлыла, башкирлиле, гагауузла, къазахлыла, къумукълула, къыргъызлыла, туркменлиле, узбеклиле, уйгъурлула, татарлыла, къумукълула, сахачыла, тувачыла, къаракъалакълыла, чувашла, дагъыда башхала – эки жюз миллиондан аслам адам.

Биз сёлешген тил, алимлени айтханларына кёре, бизни ёмюрге дери биринчи мингжыллыкъда жаратылгъанды. Алай а ол андан алгъа да болгъан болур, файгъамбардан келе эсе. Жашау баргъанда, халкъла тургъан жерлерин алышындыра тургъанда, тюрленнген сёзле кёп бола барсала да, бизни санауубуз бирге ушагъанлай турады.

Бу тюрлю байрамны тохташханы уа, бизге ана тилибизни байлыгъыны, аны сакъларгъа керек болгъаныны юсюнден къайтып оюм этерге онг береди.