«… Ариу миллетди, монгол расагъа кирмейди»

Малкъар Россейге къошулгъандан сора, таулуланы башха халкъла бла экономика, политика, культура байламлыкъланы   бютюнда  кенгертирге онглары  болгъанды. XVIII—XIX ёмюрледе Малкъарны географиясына, тарыхына, халкъны жашау турмушуна, культурасына сейир ёсгени эсленеди. Бери тыш къыраллы, Россейли экспедицияла къуралып, тинтиуле бардырылып башлайдыла. Гюльденштедт, Рейнеггс, Паллас, Потоцкий, Клапрот, Боссе, Шаховской, Бларамберг эм кёп башха  алимле кеслерини китапларында таулуланы юслеринден сейир шартланы басмалайдыла. 

1807 жылда 28 августда   Кавказгъа къонакъгъа жолоучу, востоковед Юлиус Клапрот келеди.  1817 жылда басмаланнган «Путешествие в Грузию и Кавказ» деген китабында къарачай-малкъар халкъны  юсюнден ол былай сагъынады: «Черкеслиле алагъа каршага кушха дейдиле, мегрелле бла  имеретинле уа алагъа карачиоли дейдиле. Ала Къабартыгъа черкеслиледен алгъа келгенбиз, Маджар деген жерден кёчгенбиз, дейдиле. Къарачайлыла деп а алагъа бийлери Къарчаны аты бла аталгъанды», - деп жазады алим.

Китапда ол къарачайлыланы бла таулуланы эллерини, къоншу миллетлени да санайды. Динни юсюнден а быллай шартланы белгили этеди: «Къарачайлыла, малкъарлылача, чегемлилеча, алгъаракълада мажюсю динни тутхандыла. Алай бюгюн а анда ислам кенг жайылыпды. Энди ала тонгуз этни ашамайдыла. Бир 30 жыл мындан алгъа  дин къуллукъчу Исхакъ Эфендини болушлугъу бла мында ислам тохташханды. Бюгюн иймамны аты да Исхакъды, минарадан азанны Гучай къычырады,  молла уа Османды»,- деп жазылыпды китапда.

Анда къарачайлыланы тыш сыфатларыны, санларыны,  терилери акъ, кёзлери къара болгъанларыны, аланы араларында ногъайлылагъа неда  татарлылагъа ушаш кёзлери иничкеле тюбемегенлерини юслеринден да хапарлайды.  Андан сора да ол къарачайлыла ариу миллет болгъанларын, ала монгол расагъа кирмегенлерин да айтады.

 Китапда Орусбийланы юслеринден  ала да къарачайлыладыла деп жазылыпды. «Элде 150 юйюр жашайды. Мында Къарачайдан келген юйюрледен сора да, Дербентден, Эндреядан кёчгенле да асламдыла…  Чегемлилеге уа черкеслиле Чегем къушха дейдиле, анда 400 юйюр барды. Эл Чегем эм Шаурдан черекленни арасында бек бийик эм къарлы тауланы этеклеринде  орналыпды. Аланы бийлеге, ёзденлеге, чагарлагъа юлешинедиле. Ёзденле бийлеге къуллукъ этмезге   эркиндиле… Аланы малларыны саны жокъду, атлары асыры ууакъдан, ауур жюк ташыргъа жарамайдыла, болсада  таулада адамны айландырырча къуралыпдыла. Аны ючюн аланы имеретинле бла мегрелле сюйюп сатып аладыла.

 Малкъарлыла гюржюле бла  къоншуда жашайдыла эмда алагъа Басиан дейдиле. Таулада ташдан ишленнген эски килисалагъа  кёре, бурун заманлада халкъны саны кёп эди. Уллу Эл деген ауул Чегем черекни тийресинде орналыпды, анда бузулгъан килисаланы мурдорлары къалгъандыла, кеслери да тик къаяда ишленипдиле.  Бери тар, жиляннга ушаш айланч жол барады. Аны къыйырларында темир чалдиш салыныпды. Паллас мында бурун заманладан къалгъан китапланы бетлерин тапханын билдиргенди.  Аладан бири грек тилде жазылгъан Жангы Заветди. Къалгъанлары уа грек тилде дин китапладыла»,- деген шартланы белгилегенди алим китабында.

Дагъыда ол Малкъарда жаныуарла кёп болгъанларын,  аланы байрамлада къурманлыкъ этгенлерин да айтады. «Малкъарлылагъа черкеслиле балкар къушха (малкъар таулула), грузинлиле – басиани дейдиле. Малкъарлыла 1200 юйюр боладыла, ала Черек, Псыгансу, Аруан черекле чыкъгъан жерде жашайдыла. Басиатла, малкъарлыланы бий тукъумлары, даражаларына кёре къабарты уорклагъа тенгдиле. Грузин таурухлагъа кёре уа, аланы ата-бабалары осетинлиле болгъандыла. Алай бу оюмгъа энтта шагъатла табаргъа керекди. Холам эл а бийик таулада къуралгъан Холам черекни жагъасындады. Анда  сванла жашайдыла. Ала бюгюн да имеретинлилеча кийинедиле. Сванла къуру Холамда угъай, Къашха Тауда да бардыла»,- деп жазгъанды китабында Клапрот.