Халкъ педагогиканы устасы

Педагогика илмуланы кандидаты Гуртуланы Бертни къызы Мариям илму ишлери бла, атасыны чыгъармачылыгъын сакълаугъа къайгъырыуда этген асыл жумушлары бла белгилиди.

Ол 1937 жылда Нальчикде туугъанды. Эсли сабийлиги кёчгюнчюлюкде Къыргъызстанны Къарасуу районну Киров атлы колхозунда ётгенди. Халкъ чыгъармачылыкъгъа сюймеклик анга сабийлигинде ыннасы айтхан жомакъладан келгенди. Мариям ол халкъ батырланы жигитликлерине сейирсине, жомакъ къызланы ариулукъларына сукълана, узакъ Кавказны тамашалыгъын не бла тенглешдирирге билмей, аланы юслеринден сагъыш эте эди.

Анда школну бошап къайтханлай, ол  Къабарты-Малкъар къырал университетни эки бёлюмюнде бирча окъугъанды: орус тил бла адабият эмда немис тилни бёлюмлерин тауусханды.

Урунуу жолун бешинчи курсда школда устаз болуп башлагъанды. Ол жыллада дагъыда телевиденияда сабий бериулени бардырып тургъанды. Дипломларын къоруулагъанлай, аны ишлерге КъМКъУ-гъа чакъыргъандыла. Ол, аспирантурагъа киреме дегенде, темагъа халкъ чыгъармачылыкъны юйретиу мадарларын сайлагъанды. Бирле: «Ёмюрледен бери къарангылыкъ басып тургъан малкъар халкъны не тюрлю культурасы барды Аллай материал къайдан табарыкъса, диссертация иш жазарча?» – деп, сейир эте эдиле. Башхалары уа ол илму ишин башха темагъа жазса ыразы эдиле. Алай Мариям кеси жолундан таймагъанды. Бакуда аспирантураны бошап, «Таулуланы фольклорларында юйретиу ниетле эм аланы жашауда магъаналары» атлы илму ишин 1969 жылда анда къоруулагъанды.

Гуртуланы Мариям уллу къыралыбызда халкъ педагогиканы юсюнден аллай иш жазгъанланы араларында бешинчи, Шимал Кавказда уа биринчи адам эди. Сюргюнню къыйынлыгъын сынап, энди аякълана келген малкъар халкъгъа ол уллу жетишим эди. Бюгюнлюкде этнопедагогика (халкъ педагогика) кёп бутакълы, къалын чапыракълы терек кибик айныгъанды. Ол заманда уа жолсуз жерде жол ызлап баргъанча эди иш.

Андан арысында  иги кесек жылны КъМКъУ-да педагогиканы тарыхындан эм юйретиу мадарланы юслеринден дерсле берип тургъанды. Аны илму ишлери бла устазла, алимле, ата-анала бюгюн да хайырланадыла. Аланы асыры кёп излегенден, сурагъандан, Мариям Бертовна 1974 жылда «Балкарский фольклор о народном творчестве воспитания» деген аты бла китап чыгъаргъанды. 1997 жылда уа «Къарачай-малкъар халкъны этнопедагогикасы» деген китабын басмалагъанды. Бу китап ючюн анга кёпле ыспас этгендиле. Анда ол халкъыбызны юйретиу ишде къаллай бай сынауу болгъанын ачыкълагъанды, бизни ол байлыгъыбызны Шимал Кавказда жашагъан башха халкъланы юйретиу маданиятлары бла тенглешдиргенди, бу ишини юсю бла сабийлени юйретиу ишде кёп миллетлени культураларыны жууукълукъларын кёргюзтгенди.

КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, тарых илмуланы доктору, профессор Мусукаланы Александр Мариям Бертовнаны бу китабына «Педагогиканы халкъ кюбюрчеги» деп алай атагъанды. Ол: «Гуртуланы Мариям - алим тиширыу, Шимал Кавказда жашагъан халкъланы юйретиу культураларын бирлешдире, аланы араларында мамырлыкъны кючлеуге атлам этгенди», - деп, бу ишни саясат магъанасын да белгилегенди.

Белгили фольклористле Хаджиланы Танзиля бла Журтубайланы Махти, окъуу юйде ишин да бардыра, быллай материал жыйгъан къалай къыйын болгъанын кимден да бек ангылап, бу илму ишге уллу магъана бергендиле, китапны келе тургъан тёлюлени юйретиуде энчи магъанасы болгъанын да белгилегендиле.

Ол Азербайджанда, Гюржюде, Дюгерде, Адыгеяда, Къарачай-Черкесде, Чеченде, Бештауда, дагъыда башха жерледе айланып, аланы илму-излем учрежденияларында, китапханаларында, музейлеринде ишлегенди. Кёп жылланы ичинде жыйгъан сабий оюнларын а 2001 жылда «Къарачай-малкъар халкъны сабий оюн фольклору» деген китабына кийиргенди. Анда берилген оюн методика амалла ата-аналагъа, устазлагъа, юйретиучюлеге, халкъыбызны тарыхын билирге излегенлеге да керекдиле.

2003 жылда уа Гуртуланы къызлары юйретиу, окъутуу иш бла кюрешгенлеге аламат саугъа этгенди – ол «Халкъ педагогика – жаш устазлагъа» деген ишин басмалагъанды. Китапда эрттегили ариу адетлерибизни бла тёрелерибизни юслеринден айтылады, сабийни юйретиу ишде аланы къалай хайырланыргъа боллугъу ачыкъланады.

 Аны методика билимин эсге алып,  5-чи классха «Ана литература» окъуу китапны жыйышдырыргъа буюргъан эдиле. Кёп жылланы ичинде ол тюрлендириле, тамамлана келгенди. Ол не заманда да сабийле, устазла да бек сюйген китап эди. Нек десенг, аны Мариям Бертовна халкъ чыгъармачылыкъны мурдорунда жарашдыргъанды. Тиллерин терен билирге сюйген сабийлени жомакъланы, таурухланы, элберлени, жырланы, нарт сёзлени, айтыуланы юсю бла юйретген бек тюз эди.

Гуртуланы Мариямны жазгъан затларыны  саны сексенден атлагъанды. Аланы араларында 2007 жылда чыкъгъан «К вопросу о функционировании народной педагогики в современной учебно-воспитательной практике» деген китап энчи магъаналыды. Анда бизни къартларыбыз берген дерсле дуния алимле тинтип билген затлагъа къалай жууукъ болгъанлары, ала бир бирге къалай келишгенлери сейирсиндирген, ёхтемлендирген да этеди.

2016 жылда аны «Бешик жырла» деген китабы чыкъгъанды. Ары Россейде болгъан бар миллетлени, тыш къыралланы фольклорларындан сайланып алыннган, авторлары болгъан да бешик жырла киргендиле. Ол уллу ишни магъанасы теренди – къайда жашасакъ да, биз барыбыз да бирча оюм этебиз: бешик жырлада айтылгъан алгъышла бирге ушагъанча, битеу дунияны адамы да бирге ушайды, игиликге итинеди, баласына насып тилейди, аны акъылы, кючю да тюз ишлеге бурулурун сюеди.

Халкъгъа билим бериуде жетишимлери ючюн, Гуртуланы Мариямгъа «Халкъла аралы педагогика билимлени академиясыны член-корреспонденти» деген илму даража  берилген эди. Ол Малкъарда, Къарачайда да бийик окъуу юйледе жаш тёлюню кёп жылланы ичинде устазлыкъ ишге тынгылы хазырлап тургъаны ючюн «Урунууну ветераны» деген сыйлы атха эм майдалгъа тийишли болгъан эди.

Кёп жылланы ичинде  илму-излем ишин тохтатмагъанды. Ол дайым устазлагъа лекцияла окъуп, семинарлагъа, илму конференциялагъа къатышып тургъанды. Мариям Бертовна дуниясын алышханды, алай аны илмугъа салгъан уллу къыйыны унутулмагъанды.