Энчи мюлклери болгъанлагъа

Алай къайсы бахчалада да жаланда тирликни жыйыу бла тынчайып къалыргъа жарамаз. Ол тирлик берген жерге, жемиш тереклеге, юлкюлеге борчубузну къайтарыргъа да унутмазгъа керекбиз. Нек дегенде биз жыйгъан тирлик бла аладан иги кесек хайырлы веществола кетгендиле. Алай эсе уа, келир жылда да тирлик къоллу болургъа сюе эсек, аланы орунларын толтурургъа борчлубуз. Къалай бла? Жерге, тереклеге эм юлкюлеге жер-жерли эм минерал семиртгичле берип. Арт болжалгъа салмай, ол ишни октябрьден кеч къалмай бардырыргъа тийишлиди. Алай эсе уа, солургъа алыкъа эрттеди.

Терек бахча

Жемиш терекле кеслерин къышха хазырлайдыла: аланы къабукъларында, агъачларында сууукъланы кезиулеринде алагъа керекли хайырлы эм къоркъуулу магъаналары болгъан веществола жыйышдырыладыла, бутакъланы ёсюулери  тохтайдыла эм башха тюрлениуле да боладыла. Башхача айтханда, тирликлери жыйылгъанлай, жемиш тереклени эм юлкюлени  жашау этиу халлары тюрленедиле. Кеслерин къышха хазырлай туруп, аланы тамырлары терк ёседиле, келир жылда жемишле боллукъ кёзлери айныйдыла, бал туз, крахмал эм бирси керекли веществола жыйышдырыладыла. Аллай заманда уа битимлеге тюрлю-тюрлю семиртгичле, мылылыкъ да бек керекдиле. Ол затланы алагъа тапдырыргъа уа бизбиз борчлу.

Тирлик жыйыу бошалгъанлай, бек алгъа терек бахчада, дача участкада тазалау ишле бардырыргъа: сыннган, къуругъан, была уа ауругъан эте болурла деп ишекли болгъан бутакъланы кесип кетерирге, ызы бла от этип кюйдюрюрге тийишлиди, чирип, терекледе къалгъан жемишлени жыйып, компост урургъа къуяргъа, тюбюне акъгъан чапыракъланы да алай этерге керекди.

Къотур ауруу кенг жайылгъан терек бахчалада 10 литр суугъа мочевинаны 500 граммын къатышдырып, аны бла бутакъланы тынгылы жуудурадыла. Терек тюпледе жерни дезинфекция этер ючюн а, 700 грамм мочевинаны 10 литр сууда къатышдырып, аны себедиле. Гебенеклеге, пилильщиклеге, аула салыучу заранчылагъа, наныкъ къамажакълагъа, мароколаны чапыракъларын ашаучу къурт-къумурсхалагъа къажау кюрешде карбофосну (10 литр сууда аны 25-30 граммны эритип) хайырланадыла.

Былайда тюрлю-тюрлю заранчыла эм аурууланы къозгъаучу бактерияла да кюз артында кеслерини къышха хазырлап тебиреучюлерин эсден кетерирге жарарыкъ тюйюлдю. Ала сууукъладан терек къабукъланы жепилерине, бутакъланы жарылгъан жерлерине, акъгъан чапыракъланы тюплерине, жерни баш къатысына бугъунадыла. Аладан бахчаланы тазалар ючюн тереклени базыкъ бутакъларын къыргъыч бла къырыргъа эм къопхан къабукъларындан тазаларгъа, жепилени, тешиклени ариуларгъа эм садовый вар бла бегитирге, терекни тюбюне жыйылгъан битеу кир-кипчиклени отда кюйдюрюрге тийишлиди.

Къышхыда кюн таякъла кюйдюрмез ючюн, тазаланнган терек бутакъланы тытыр бла акъларгъа керекди. Ол ишле жер бузлагъынчы тамамлансала игиди.

Быйылча, жайы къургъакъ  болгъан жылда бек керекли ишледен бири жемиш тереклени, юлкюлени суудан къандырыуду. Ол келир жылны тирлигине мурдор салгъандан сора да, жерни баш къатысында тамырланы къыш сууукълагъа тёзюмлю этеди. Эсде тутугъуз: тереклени жылы кюнледе сугъарадыла.

Тирлик жыйылып бошалып, эки ыйыкъдан кечге къалмай, тереклени тюплерине мешхут, минерал семиртгичле чачадыла – тамырла ол заманда терк ёседиле эм семиртгичлени бек излейдиле. Ала хар квадрат метрге быллай ёлчем бла бериледиле: мешхут 4-5 килограмм, суперфосфат -30-45, хлористый калий 10-15 грамм. Жемиш этип тебиремеген тереклени байыкъландырыр кереклиси жокъду.

Терек тюплени жумушатыу да бюгюнлюкде магъаналы ишледен бириди. «Адам – жюреги, терег а тамыры бла кючлюдю», - дейдиле. Аны себепли тамырлагъа хата келтирмез ючюн, темир сенек бла жерни 20-30 сантиметр терен къазадыла.

 Бахча

Шёндю халкъ жаз башында салгъан бахча битимлерин  къыстау къазыудады. Алгъандан сора да тирликни къышха сакълауну да магъанасы уллуду. Аны себепли сизни бу ишде хайырлы боллукъ амалланы бир къаууму бла шагъырей этерге сюебиз.

Быхыны иги кесекге сакълар ючюн, уруда юзмезде тутса игиди. Картофну уа ары жыярдан алгъа, кюнде бираз къургъакъсытадыла, чиригенинден, жара тюшгенинден айырадыла. Келир жыл урлукъгъа барлыкъны бла ашаллыкъны да башха этедиле. Кючлю турманы бла чюгюндюрню да аны бла бирге асыраргъа болады.

  Бизни тау эллерибизде элпек ёсген битимледен бири хобустады. Ол да, тийишли онгла къуралсала, иги кесек заманнга дери сакъланады. Къышха аны иги жетгенлерин сайлайдыла. Аланы жерден тамырлары бла чыгъарыргъа керекди. Хар эки хобустаны башха-башха бау бла къысадыла. Тамырларын ёрге айландырып, агъырыкъгъа неда къабыргъагъа урулгъан чюйлеге тагъадыла. Дагъыда тамырларын ёрге айландырып салып, тапкалада да сакъларгъа боллукъду.