Халкъны бети – адетлеринде

Малкъар халкъны къылыкъ-адеп институту эрттеледе къуралгъаны хакъды. Алай а бара-баргъан заманда не да тюрленеди. Алай бла адам улугъа  не жаны бла да кесине таплыкъны излерге, эски тёрелени  жангырта, жангы жорукъланы къурай барыргъа тюшеди.

Нени да, кимни да хорлагъан заманны юсюнден айтханда, исламгъа дери бизни мажюсю адетлерибиз болгъандыла. Бюгюн ол шартланы тинтип, аладан терен хапар айтхан алимле бардыла. Ислам киргенден сора, башха муслийман халкълача, биз да ол ыз бла баргъанбыз. Совет власть оноу этген аз заманына дин бла байламлы жорукъланы жашаудан кетерирге кюрешгенди, алай, къайсы динни алсанг да, алада айтылгъан фатыуаланы кёбюсю адамлыкъны асламлы шартларын сакълайдыла. Сора аладан къачар кереги да болмай къалады.

Ол затлагъа, бек биринчиден, бушууну юсюнден айтханда, эс бурургъа керекбиз. Эртте ауушханны юсюнден азан къычыргъан адам айта да болгъанды. Бусагъатда да жюрюйдю бир-бир элледе ол адет. Сёз ючюн, Хасанияда тангда къычырып билдиредиле ким ауушханын, тукъумун атын, атасыны атын айтып. Баям, ол эллилени бушууда, бир бирге асыу эте, былай тири жюрюгенлери да анданды.

Дагъыда аллай юйню къабакълары ачыкъ боладыла да, андан билебиз, иги таныш болмасакъ да, къайры барлыгъыбызны. Ол адет къоншу халкълада да барды. Аланы бир-бирлеринде уа къоншу къабакъла да ачыладыла. Ангылатыуларына кёре, ол юйледе узакъдан келгенлени солутургъа онгла къурайдыла, ары сыйлау да киреди. Эрттен дууадан къайтханланы гыржын, жау, бишлакъ, чай, айран дегенча, артыкъ уллу усталыкъ излемеген, алай а тутхучлу таулу ашла бла жалчытадыла. Баям, ол шарт къоншулукъну магъанасын бютюнда терен белгилейди.

Бизде ол адетни кесеклери къалгъандыла – юч кюнню ичинде бушууу болгъан юйюрню ол ауарасын кеслерине алып, алагъа, кетген-келгеннге да эс бургъандыла алгъаракъда элледе къоншула. Бусагъатда аш ол кюн окъуна жюрюп башлайды юйде. Анга асыры эс бёлгенден, бушууларын унутуп къойгъанча окъуна кёрюнеди бирде.

Бу ишни ауурлугъун, айхай да, эр кишиле кётюредиле. Бир-бир халкъладача, бизде тиширыу ол кюн къабырлагъа бармайды. Ол шарт да аны аягъанны юсюнден айтады. Дууа тутдурургъа бир керти адам сюеледи. Бизни элде, Кёнделенде, аллай адамла кёпдюле – эл уллуду, бушуула да терк-терк боладыла. Ол жаны бла мен Тёппеланы Исмайылгъа къайтып ыспас этерге сюеме. Кёп жерледе аны асыу сёзлерин эшитип, халкъ эс жыйгъанын кёрюп турама да, андан айтама былай. 

Бушуу сакъламай тургъанлай келеди, адам тёшекде турса да. Ол уллу ийнаныу жюрекледен кетмегени сейир да этдиреди бирде, алай а аны асыулугъу уллуду. Билмей тургъанлай келеди дегеним, ары дууагъа келген эр кишилени жакъларгъа кюрешгенлигимди. Ким малгъа къарай тургъан жеринден, ким сабанындан, башха ишден айырылып чабады къоншусуна, эллисине къыйын кюнюнде. Алай а аллай жамауат жыйылгъан жерге адам тизгинин жыйып келсе тюздю. Бусагъатда, Аллахха шукур, кимни да барды кийими. Кийилмей окъуна турады аланы асламысы. Нек жарамайды аллай жерге ариу къалпакъ да, костюм да кийип барыргъа? Кесинги бетинги, элинги бетин да кёргюзт, башхаланы сыйларын да эт. 

Бушуулары болгъан къаршы адамла бир жерде болсала тюздю дейдиле ол затдан хапарлары болгъанла. Алай болмай, таулу арбазда анга-мынга тюберик эдим дегенле чыкъсала, аланы бирлерин арбазны теренинде, бирлерин юй артда, башхаларын жолгъа чыгъып, таурух эте тургъанлай табадыла. 

Кертисин айтханда уа, дууа да энди бир насыплыгъа тутадыла. Ол Аллахдан тилек болгъанын барыбыз да билебиз. Сора ёлгенлерибиз андан къуру къалыргъа нек керекдиле? Бирле арбазда, бирле межгитде, бирле къабырлада этедиле ол сыйлы жумушну. Ол ишде бирлик кёрюнмейди.

Ата-бабаланы заманларында, таныгъанынг, танымагъанынг болса да, бушууу болгъан юйню жаны бла ётюп кетген айыпха саналгъанды. Ол адет озгъан ёмюрледе Тюркге кёчген жерлешлерибизде бюгюн да сакъланады. Къулийланы Къайсынны юбилейине келген къонакъла, тау ауузгъа баргъан жерибизде аллай шартха тюбеп, машинаны тохтатып, кирип, дууа тутдуруп чыкъгъанлары эсимдеди. Аны къой,  къабырланы жанлары бла ётгенде да, тохтап, дууа тутдуруп, андан ары алай атланнгандыла.

Тиширыула аллай жерледе, тёгерек бла къучакълашып бошагъандан сора, жокку-жокку жыйылып, хапар айтадыла. Бир жанындан, ёлгеннге да сууаплыкъ келе болур, ала, бир бирни кёрмей, бир бирден хапарсыз болуп туруп, былай аны юсюнде тюбеп къалып къууаннганларындан. Алай а ол сагъатда бир кесек сагъышлы болсакъ, ол болур тюзю. Келигиз, аллай жерде ауушханны юсюнден айтайыкъ хапар. Аны иги ишлерин, бизни къууандыргъан къылыгъын эсгерейик. Аны жаны алыкъа юйюндеди, эшитип, кёрюп турады дейдиле.

Къайгъы сёзге келгенле кёп, аз да боладыла. Бирле: «Келиб а, бир кирип чыкъды», – деп ёпкелейдиле. Башхала: «Не жюрюйдю?!» – дейдиле. Былайда да керек болур бир чек. Бирде ишчи нёгерлерими анасы ауушуп, анга  къайгъы сёзге барама. Жууукъ танышымды. Къарындашым, эгечим эшитедиле да, айтадыла: «Ол бизни ёлгенлерибизге келип айланнганды. Биз да бармай болмайбыз», – деп. Аланы элтип барама экинчи кюн ары. Эки эгеч олтурадыла, тёгерекге жютю кёз бла къарап. Мен да къол тутама. Айтама къарындашлары ючюн келгенибизни, алагъа да къайгъы сёз берирге киргенибизни. Олтурабыз бир беш минут турайыкъ деп. Ол заманда эгечлени бирлери: «Не жюрюп тура болурла бери бир келген экинчи да? Не кёрюрге сюе болурла?» – дейди. Бирси уа: «Да, адамланы ишлери-кючлерими къалады? Асламысы быллай жерлеге жюрюп кечинедиле», – дейди.

Кёп сагъыш этгенме артда. Адамны хар сагъаты, такъыйкъасы окъуна, жашауундан кетеди. Андан татлы уа не барды жер юсюнде? Алагъа Аллах берген замандан юзюп, санга намыс этип келгенлени алай сындырыргъа жараймыды? Нёгерим а эте эди ыспас келгенлеге, жер бла тенг жюрегин жапсарып, ёрге кётюргенлеге. Ма аллай болумла да боладыла ачыуну туурасында.

Жилягъан адет къала барады, дейдиле, ауушханла асыры кёп болгъандан. Бушууу болгъанны жюреги аны тергей турмайды, ол къалай жилягъанын жаланда ол затдан ётген адам билликди. Болсада аны да тизгини болургъа керекди. Бирде тау элге барабыз нёгерлерим бла. Анда жашаулу тиширыу ауушуп, къайгъы сёз берирге эди муратыбыз. Ауушханны къызлары асыры къаты жилягъандан, орамдан ары бурулгъанлай эшитебиз. Тауушлары не, бетлерин тырнап, кеслерин тюйюп, тобукъларын къаралтып, чачларын жыртып жиляй эдиле беш-алты эгеч. Тёрт жыйырма бла алты жыл жашап, сабийлери да тёгерегин толтуруп, берекетли, къууатлы юйде: «Кече ортасына дери олтуруп, хапар айтып, кюлюп-ойнап, алай жатхан анабыз къопмай къалгъанды сора, жилямай не этейик?!» – дей эди аладан бири, насыплы аналарын ариу ашыра билмей.

Ёлгенни, бушууну да сыйларын ызларындан къалгъанла кеслерин жюрютгенлери бла кёргюзтедиле. Ыспас этерчады, келген, кетгеннге да ыразылыкъларын айтып, халкъ аллында ол ишлени ариу этгенлеге.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: