Илму бла байламлыгъын бир кюн да юзмейди

Мусукаланы Ибрагимни жашы Ахмат (Александр) 1946 жылда Молдавияда туугъанды. Аны атасы ол заманда анда къуллукъ эте эди. Ибрагим жашын да, кесича, спортха сюймекликде ёсдюргенди. Ол озгъан ёмюрню 30-чу жылларында, республикада биринчи футбол команда жыйылгъанда, анда ойнагъан эки таулу жашдан бири эди. Экинчиси уа Сотталаны Адилгерий болгъанды.

Ахмат Нальчик шахарда орта школну бошагъанлай, таныгъанла аны айтхылыкъ спортну боллугъун сакълап тургъанлай, Къарачай-Черкес къырал педагогика институтха окъургъа кирип, аны филология бёлюмюн 1968 жылда тауусады. Ызы бла Совет Союзну Илму академиясыны Этнография институтуну аспирантурасында окъуйду. 1973 жылда уа, Нальчикге къайтып, илму къуллукъчу болуп Илму-излем институтда ишлеп башлайды.

Ол заманлагъа жаш алимни таулуланы жашауларыны, миллет тёрелени, Къарачайда эм Малкъарда уллу юйюрлени, эл халланы, жууукълукъ жюрютюуню, тукъум энчиликлени юслеринден эм быллай темалагъа жууукъ жазылгъан бир къауум статьясы республикалы газетледе, журналлада, Къарачайда, Москвада да басмаланадыла. «Из прошлого незабытого» деген биринчи энчи китабы уа 1974 жылда чыгъады. Анда автор малкъар халкъны къуралыу институтун, жашау болумун, къолайын, хунерлигин, культура энчилигин ачыкълайды.

Алай бла ол жашауун таулуланы тарыхы бла бир этеди. Былайда айта кетерге керек болур, Ахматны анасы Евгения оруслу тиширыу болгъанды. Атасы Ибрагим, Мусукаланы Батокъаны жашы, тёрт къарындашы бла бирге Уллу Ата журт урушха кетгенди. Аладан экиси къайтхандыла – Мажид бла Ибрагим. Юсюп, Хызир, Мустафа уа бюгюн да сакълатадыла кеслерин. Ибрагим, аскер къуллукъчу, капитан, къырал ийген жерледе ишлей келгенди. Ма ол себепден Ахматны ана тилин иги билир онгу жокъ эди. Болсада ол бюгюн да миллетине къуллукъ этип келеди. Кесин халкъдан, жууукъдан-тенгден айырмай, къарт адамланы айтханларын жазып, жыйып, иги кесек илму иш басмалагъанды, китапла да чыгъаргъанды.

Илму-излем институтха ишлерге келген заманында аны атасын да окъутхан Шахмырзаланы Саид бла да танышады. Поэт аны экспедициялада полевой материал жыйыу, библиотекалада, архивледе ишлеу жаны бла да кёп затха юйретгенин ол дайым ыразылыкъ бла эсгериучюдю. Ол «Балкарский тукъум» (1978 ж.) эм «О Балкарии и балкарцах» (1982 ж.) деген китапларын хазырлай туруп, тамата шуёхуну, устазыны дерслерин унутмагъанды.

Мусука улуну малкъар тукъумланы юсюнден жазгъаны уа, баям, ол заманлада чыкъгъан илму ишледен айырмады. Окъуучула аны къалай излегенлери, къалай чачханлары да эсимдеди. Ахмат, ол чыгъармасын жарашдыра тургъан заманда, эл-эллеге, жер-жерлеге барып, къартлагъа тюбеп, ала айтханны къаллай ыразылыкъ бла, талпыныу бла жыйгъанын айтырчады.

Бу ишине сыйындыралмагъанын автор бирсисине къошханды – 1992 жылда «К истокам фамилии» деген кезиулю китабын чыгъаргъанды. Аны энчилиги недеди десенг, мында тукъум атла бла байламлы таурухла, халкъ ауузунда жюрюген хапарла кёпдюле.

1977 жылда аны юйюрю бла Къазахстаннга Кустанай шахарда педагогика университетде проректорну къуллугъунда ишлерге чакъырадыла. Юйдегиси Анжела Хамидовна, ол да филология илмуланы профессоруду, не жаны бла да баш иесине онг этер ючюн къалмагъанды. Мусукалары анда алты жыл жашайдыла.

Ол заманны ичинде киши жеринде была кёп илму ишле этедиле. Баргъан жылында окъуна Мусука улу Къазахстанны обществоведлерини эришиулеринде биринчи жерге чыгъады. Экинчи жыл а жаш алимлени арасында бардырылгъан 5-чи Битеусоюз эришиуледе хорлайды.

Нальчикге ала 1983 жылда къайтадыла. Ахмат аны юй бийчеси да Къабарты-Малкъар къырал университетде ишлеп башлайдыла. Юйюр тамата алгъа тарых кафедрада доцент болады, ызы бла – кафедраны башчысы. 1988 жылда уа, илму ишин къоруулап, тарых илмуланы доктору деген даражагъа чыгъады. Аны ПМНО факультетни деканыны къуллугъуна саладыла. Алай тарых илму бла кюрешиую хорлап, ол артха тарых кафедрагъа къайтып, анда профессор болуп турады, илму-излем институда да ишлейди. Аны сайламы тюз болгъанына уа жазгъан ишлери шагъатдыла.

Малкъар халкъны этнологиясыны бир чигинжиси аны адет-тёресиди. Ол темагъа атап, алим  «Об обычаях и законах горцев» (1986 ж.) деген китабын хазырлайды. Аны ызындан, 1990 жылда «Традиционное гостеприимство кабардинцев и балкарцев» эм 1992 жылда А. И. Першиц бла бирге жазгъан «Народные традиции кабардинцев и балкарцев» дегени да чыгъады.

Бу изданиялада эрттеден келген ахшы адетлерибизни – изеуню, бушууда, къууанчда бир бирге болушууну, къарыусузлагъа онг тапдырыуну, жамауатда эр кишини бла тиширыуну, таматаны, кичини борчларыны эм эркинликлерини, къонакъны бла къонакъбайны, жан жууукълукъну бла къан жууукълукъну юслеринден айтады.

Авторну «Века родословий» деген китабы уа басмадан 1997 жылда чыкъгъанды. Анда ол, революциягъа дери патчах администрация, Европадан келген эм орус тарыхчыла, жазыучула, жарыкъландырыучула бизни юсюбюзден жазгъан затланы тийишдирип, аланы юсю бла кесини оюмун билдиреди.

 Кеси уа кёп махтаулагъа тийишли болгъанды алимледен бириди. Аны 1993 жылда Орус дворянланы союзунда тарых-тукъум биригиуню керти членине айыргъандыла. Ол 1993-1994 жыллада Россей илму академияны стипендиянты болуп, Мурдорлу тинтиуле (Фундаментальные исследования) деген фондну эки грантын алгъанды.

Ахматны монографиялары, башха илму ишлери бла алимле, студентле, аспирантла, халкъларыны узакъ, жууукъ тарыхларын билирге сюйгенле хайырланадыла, аны жазгъанындан кеси ишлеринде юлгюле келтиредиле. Аланы бир къаууму француз, ингилиз, немис, болгар эм башха тиллеге кёчюрюлгендиле. Къабарты-Малкъарны тарыхыны, этнологиясыны, культурасыны юсюнден айтханда, аны аты биринчилени санындады.  

Тарых илмуланы доктору, профессор, этнология, этнография, генеология жаны бла бек белгили специалист, КъМР-ни сыйлы илму къуллукъчусу Мусука улу бизни республикада Къабарты-Малкъарда генеология илмуну мурдорун салгъан алимди дейдиле бир ауаздан ишчи нёгерлери. Аны башламчылыгъы бла ачылгъанды Къабарты-Малкъар тарых-тукъум биригиу да.

Ахматны бюгюн эки жюзден артыкъ илму иши, оналты китабы барды. Ол илмуланы онжети кандидатын  эм тёрт докторун хазырлагъанды, кёп жылланы диссертация советни члени болуп тургъанды.

Жарсыугъа, жашау хар заманда да бирча, толкъунсуз барып турмайды. Аны жангыз жашы, тарых илму жаны бла атасыны ызын тутхан Азиз, дуниядан замансыз кетип, атасын-анасын мудах этгенди. Ол къыйынлыкъны кётюралмай, халал, ариу сёзлю, миллетибизни жюреги бла сюйген адам, саулугъун тас этип, ишге жюрюгенин къойгъанды. Алай ол илму бла байламлыгъын бир кюн да юзмейди.

Этген иши бла айтылады адам. Ахмат аллай керти таулуладанды.

Кертиланы Сакинат.
Поделиться: