«Таза кёллюлюк саулай адам улуну ёмюрлюк къыйматларындан бириди, аны сакълай билиу а уллу жашау дерсди»

Къазакъланы Мустафаны жашы Борис Огъары Малкъарда 1939 жылда туугъанды. Ёз элинде устазлыкъ ишге ёмюр жарымдан артыкъ заманны бергенди, аладан онсегиз жылны мектепни директоруну къуллугъунда. Жашау аны  сынар ючюн къоймагъанды, алай не къыйын кезиуде да ол кертиликни, тюзлюкню тутуп, сый-намыс, огъурлулукъ, адеплилик жорукъланы бузмагъанды. Алай болмай да не амал, ол, чынтты партиячы, коммунист ниетлени бюгюн да къаты сакълагъанлай келеди. Тутхан ишине толусунлай бериле билгени ючюн Къазакъ улу КъМР-ни Правительствосуну, Парламентини сыйлы грамоталарына, ВЛКСМ-ни, республикалы министерстволаны бла ведомстволаны саугъаларына, орденлеге бла майдаллагъа тийишли болгъанды.

Юбиляр бусагъатда  элни ветеран Советини председателиди. Ол патриот ниетледе бир ненча тёлюню юйретгенлей келеди. Жеринде, андан тышында да даражасы жюрюген хурметли таматаны назмулары да Ата журтха сюймекликни, ариулукъну, адет-тёрени къаты тутууну, ачыкълыкъны юлгюлеридиле. Борисни аслам китабы басмаланнганды, аны сёзлерине онсегизден артыкъ жыр тагъылгъанды. Ол редакциябызны къонагъыды.

- Борис, алгъынгы назмуларынгы биринде аны къой да, муну жаз дегенле чыгъыучудула дегенсиз. Бюгюнлюкде нени юсюнден жазасыз, къаллай темала магъаналыдыла сизге?

- Къайсы заманлада да жаланда жюрегими жарсытхан затланы юсюнден жазгъанма. Къайсы чыгъармамда да ниет тазалыкъны, иш кёллюлюкню кётюрюрге излейме. Совет власть кетгенли, жарсыугъа, ишчи инсан адабиятда хазна  кёргюзтюлмей къалгъанды. Хар игилик, байлыкъ, хар ахшылыгъ а аны хайырындан тюйюлмюдю?!

Дагъыда адамлыкъны юсюнден аслам айта болурма. Мен оюм этгенден,  хар бирибиз не къыйын болумлада да бет намысыбызны сакъларгъа, эм алгъа уа кеси кесибизден уяла билирге тийишлибиз. Олду адеплилик, кеси кесинги менсиндирмеу да.

- Поэзиягъызда тёзюмлюлюкню темасын кётюрюп, анга бир ненча кере къайтасыз. Хар заманда да игимиди неге да чыдап тургъан?

- Тёзюмлюлюк адамгъа хар заманда да бирча ахшы болмагъанын жашырмай айтайым. Чыдам жаланда сени бла даулашханны, демлешгенни башында бир кесек акъылы болса хайырлыды. Сёз ючюн, ахыр жыллада бизни къырал башчыла Америка бла жууукълашыргъа, аны бла шуёх болургъа кюрешгенлей турадыла, неге да тёзедиле. Аны кёрюп, ол къыралны оноучулары аллай тенгликни излемейдиле, бютюн кеслерин кётюредиле.

Эсигизге тюшюрчюгюз Никита Хрущёвну этгенин, андан сора бек ариу сёлеширге, жалгъашыргъа кюрешген эдиле къаршчыларыбыз. Жашауда да алайды: бирде тёзюм угъай, къаты сёз, къоркъмагъанлай шарт позициянгы ачыкъ айтыу изленнген кезиуле боладыла.

- «Уллу Аллах мени къутхар» деген бир чыгъармагъызда сейир сагъышларыгъызны  окъугъанма. Бусагъатда жыл саныгъыздан къарап, къудурет неден сакъласа излериксиз?

- Хау, барды аллай назмум. Ол заманда, шёндю да бу сорууда кёз къарамым тюрленмегенди: Аллахдан аман ниетден сакъла деп тилегенме эмда тилейме. Таза кёллюлюк саулай адам улуну ёмюрлюк къыйматларындан бириди, аны сакълай билген а уллу дерсди.

Андан сора да, эки бетлиликден къорууланыуну излейме. Сени сёзюнг, ишинг да бирге келишмеселе, кесинге адам деп айтыргъа жарамагъан сунама.  Айтханынг бла кёргюзтген юлгюнг бирча бармасала, жамауат да аны кёрмей къоймазлыгъы хакъды. Аллай осал къылыкъла миллетибизде не къадар аз тюбесинле деп тилерик эдим къудуретден.

- Ушагъыбызда тилибизни тас этерге къоркъуу чыкъгъаныны юсюнден сагъынмай къоялмайма. Аны сакълар ючюн не мадарла изленедиле?

- Алтмышынчы жыллада мектебибизде биринчиден башлап тёртюнчю классха дерни орус тилден къалгъан бирси дерсликле малкъар тилде болгъандыла. Алагъа кёре окъугъанла, вузлагъа кирген заманда бирсиледен алгъа бармай эселе, артха уа къалмагъандыла. Не десек да, ана тилде сёз сабий мыйыгъа женгилирек синге болур.

Бюгюнлюкде да ол системагъа къайтыуну магъанасы боллукъ сунама. Тилибиз седиремезча уа, бирсиле да айтханлай турадыла ол оюмну, хар миллет сезими болгъан инсан,  бек биринчиден, юйюнде, юйюрюнде тауча сёлеширге борчлуду.

Эсимдеди, сюргюнден къайтханлай бизге педучилищеге Къайсынны келип назмуларын окъугъаны. Къалай ёхтемленнген эдик биз ол сагъатда кесибизни ёз тилибизде бир уллу поэтни сёлешгенине, аны къатыбызгъа келип: «Жашла, къалайсыз?»-деп, кесибизча айтханына. Ма аллай ёхтемлениу бек керек болуп турады шёндю да.

- Сергей Есенин кесини заманында жазгъан адам жашауну кертилигин бузмай ишлесе, жюрегине ачыкъ жара салады,  дегенди. Къыйынмыды сизге жашау кертиликни бузмай,  назму тизгин такъгъан?

- Тынчмы болур эди Кязимге жашау кертиликни сакъларгъа?! Алай не къыйын болса да, ол халкъгъа керек сёзню табып, аны къагъытха тюшюргенди. Аны ызындан келгенле да ол жорукъланы бузмазгъа кюрешгендиле.

Сора бюгюнлюкде биз тюзлюкню, кертиликни артха салып, башха затланы  чыгъарсакъ, не бетден къарарыкъбыз адамланы кёзлерине. Хау, Есенин тюздю, бир позицияны тутуп, аны ызын ызлап баргъан бек къыйынды къайсы бирибизге да. Алай кертилик сатыугъа берилсе, къарыулу къарыусузну басынчакъласа, терсликге тынгылап къойсала, энчи кесими алып айтсам, тёзерик тюйюлме, андан  манга палах чыгъарыкъ болса да. Назму тизгинимде аны юсюнден ачыкъ  жазаргъа да бир заманда артха турлукъ тюйюлме.

- Бюгюнлюкде тау элибиз Огъары Малкъарда къаллай жарсыула жерлерин табадыла?

- Бек алгъа ишсизликни юсюнден айтыргъа боллукъду. Огъары Малкъар уллу элди, алай адам саны уа иги да азайгъанды, жангы туугъанланы саны тюшгенди. Былай барса, ауушханланы бла туугъанланы саны бирча болуп къалыргъа къоркъуу барды.

Сёз ючюн, экеулен тюбейдиле, ариу юйюр къурайдыла. Бек осалмыды жашау, ачлыкъ бармыды? Угъай! Да сора ала, тюрлю-тюрлю сылтаула табып, бир неда эки сабийден сора нек ёсдюрмейдиле.  Бек азындан, юйюрде юч бала тууаргъа тийишлиди, халкъ ёсе барырча. Бизникиле да, сизни Аллах сыйласын, хар бири да жаланда экишер туудукъ саугъалагъандыла. Сора бары да алай этселе, тукъумубуз къалай кёп болсун?!

Ол гитче затчыкъла шёндюгю кюнде хар тау элде жерлерин табып турадыла. Алай артда ол ууакъ жарсыу кесин бек кючлю билдирликди. Бизни, бир-бир халкъладача, кесибизни автономиябыз болмай къалыргъа боллукъду.

-Огъары Малкъарны уллу кёллю болмагъан жашларыны, тюрлю-тюрлю проектлерини юсюнден да эшите турабыз. Аланы юсюнден да айтсагъыз эди ушагъыбызда.

- Хау, насыпха, аллайла бардыла, заманларын, ырысхыларын да къызгъанмагъанлай, элге болушлукъ этип тургъанла. Газетни бетлеринде алагъа энчи ыразылыкъны айтыргъа тийишлиди.

Ала эл жашаугъа, эл ишлеге тири къатышадыла. Хар бирин энчи санамайма, нек дегенде ала аз тюйюлдюле.  Сёзге айтханда, Ишкырты жагъасында эрттегили межгит барды, аны ариу тазалап, тапландырып, жангыдан ишлегендиле. Зылгыгъа барып этиле тургъан жумушланы кёзюм  бла кёргенимде, жюрегими къалай учуннганын сёзле бла айтыргъа къыйынды.  Кюнлюмде жашла кеслерини энчи башламчылыкълары бла тыпыр ташларын тиргизе турадыла. Ол барысы да бек аламатды, Малкъаргъа келгенле  кёрсюнле бизни терен тамырларыбызны, миллетибизни буруннгулу тарыхын да.

-Элни ветеран Совети, белгилисича, абадан тёлюге къайгъыргъан  биригиудю. Жаш тёлюню юйретиу ишге да къатыша болурсуз?

- Урушну ветеранлары кёп болгъан жыллада биз алагъа хар байрамда, эсгериу кюнледе эс бёлгенлей тургъанбыз. Москвада «Фонд созидания» организацияны таматасы Елена Смирнова жыл сайын бизге саугъала жибериучю эди. Акъсакъалланы юйлерине аланы алып барсакъ, ала келтирген затларыбызгъа угъай, бизни келгенибизге къууаныучу эдиде, сора Еленаны эс бёлгени кёллерин бирда бир бек кётюргенди. Элде ахыргъа ветеран Мокъаланы Муталиф жашаудан былтыр кетди. Билемисиз, къаллай аламат назмула жаза эди ол фронтовик къарт!  

Айтханынгча, жаш тёлю бла насийхат ушакъла бардырмай да жарамайды. Сёзсюз, биз юйретирге, айтыргъа борчлубуз. Элде бардырылгъан «Нарт оюнлада», жаш адамла бла къуралгъан башха тюбешиуледе, жолугъуулада алагъа тюз жолну кёргюзтюрге, ариу къылыкъны сингдирирге кюрешебиз.

- Сизни къууандыргъан затла?

- Шукур, жаш тёлюбюзде тюз ниетлиле болгъаны.  Арт заманда жашларыбызны, къызларыбызны араларында биз а кимден къарыусузбуз, кимден осалбыз, биз а кесибизни миллет энчилигибизни нек унутургъа керекбиз дегенча фикирлени болгъанлары. Къаллай бир жаш спортчула чыкъдыла таулуладан. Тюменланы Альбертге асыры ёхтемленнгенден, анга жыр жазгъанма, алыкъа макъам салынмагъанды анга ансы.

- Ушагъыбызны ахырында юйюрюнгю юсюнден  айтсагъыз эди бизге.

- Атам Мустафа фин эм Ата журт урушну ветераны, эл колхозну председатели болуп тургъанды, анам Этчеланы-Къазакъланы Сафият – республиканы сыйлы устазы. Жашау нёгерим Бёзюланы Дуголай бла (жаннетли болсун) бир бирге жюрек къыйынлыгъыбыз болмагъанлай элли жылдан артыкъ жашагъанбыз.

Тамата къыз Маринаны бизнеси барды,  Мадина КъМР-ни прокуратурасыны къырал законланы толтурулууларына надзорлукъ этген бёлюмню башчысыды, Фатима юйюр тутады. Батырны да энчи бизнеси барды. Жашха ишчилеринге иги бол деп къаты айтыучума, ол кеси да сакъды анга, жандауурлукъ жумушладан да бир жанында тюйюлдю. Сен юйретген инсан къатындагъыланы жюреклерин къууандыра эсе, ол керти да насыпды!